Debat in Trouw tussen Sylvain Ephimenco en Erica Meijers

Alleen het lelijke van religie krijgt nog aandacht

Erica Meijers in Trouw, 24 december 2011

Net als de populistische PVV, heeft ook links de neiging om alle gelovigen gelijk te stellen aan fundamentalisten. Dat moet anders. In de politiek draait het allemaal om beeldvorming. In een scherp gekozen beeld of metafoor geef je het eigen gedachtegoed weer. Als het beeld sterk is, zullen ook de politieke tegenstanders het overnemen. Zo heeft zelfs bij links nu het populistische beeld of 'frame' van 'de onverdraagzame gelovige' weer wortel kunnen schieten, gedijend op oude beelden van religie als opium van het volk of als hulpje van wrede machthebbers.

Met de komst van islamitische en christelijke immigranten en met de toename van allerlei geïndividualiseerde vormen van religie, bleek de oude secularisatiethese van links niet langer houdbaar. Religie is geen uitstervend verschijnsel, maar alive and kicking.

De verlegenheid van links op ideologisch vlak komt minder scherp naar voren wanneer men de eigen tolerantie kan uitspelen tegen een intolerante religie. Daarbij wordt het links wel gemakkelijk gemaakt. In religieuze kringen domineert op dit moment het conservatisme. Er zijn altijd voorbeelden te vinden van religie die tirannie rechtvaardigt. Zelden laten kerken of moskeeën een geluid horen dat aansluit bij linkse politiek.

Progressieve gelovigen zijn onzichtbaarder geworden. Dit betekent echter niet dat ze niet meer bestaan. In plaats van gelovigen weg te zetten als achterlijk, zou links bondgenootschappen met hen kunnen aangaan en bij gelovigen te rade kunnen gaan over de beste strategie om te gaan met religie in de publieke ruimte. Ik vond het daarom verheugend dat de Eerste Kamerfractie van GroenLinks, voorafgaand aan het debat over ritueel slachten, sprak met joden en moslims.

Links moet zich meer inspannen om beide gezichten van religie te erkennen, in plaats van steeds één kant van de Januskop naar voren te draaien. GroenLinks moet zich kunnen herinneren dat veel emancipatiebewegingen een religieuze oorsprong kennen. De vredesbeweging en de derde wereldbeweging, de beweging tegen de armoede; ze begonnen doordat priesters en dominees hun stem verhieven.

Er is onder gelovigen voortdurend debat over de interpretatie en toepassing van heilige teksten. Net als in de politiek kan dit debat leiden tot actieve strijd (en soms zelfs ontaarden in oorlog). Het religieuze debat heeft door de eeuwen heen binnen de meeste tradities geleid tot een brede consensus over de uitgangspunten en grenzen van het geloof. Dat noemen we de orthodoxie. Wie dus beweert dat de orthodoxie wringt met de democratie, moet terug naar school. Met meer recht kun je zeggen dat democraten nog wel iets van de orthodoxie kunnen leren.

Een probleem is dat orthodoxie voortdurend wordt verward met fundamentalisme, of liever gezegd: wordt gelijkgesteld. Maar fundamentalisme is heel anders dan orthodoxie. Fundamentalisme houdt zijn eigen interpretatie voor de enige waarheid. Er is geen discussie.

Net als het populisme, heeft ook links de neiging om het fundamentalistisch deel van religie gelijk te stellen aan religie als geheel. In plaats van te kiezen voor een orthodoxe en vrijzinnige omgang met religie kiest men voor een conservatieve, zelfs fundamentalistische religieopvatting als maatgevend voor alle religieuze uitingen.

Het past beter bij GroenLinks om zich te verdiepen in orthodoxe en vrijzinnige religieuze visies, in plaats van zich mee te laten slepen door een plat en ahistorisch beeld van religie. Wie een vrijzinnige visie op de samenleving wil bevorderen, moet bijvoorbeeld ophouden alle minderheden uit de islamitische wereld als 'moslims' aan te duiden. De identiteit van Marokkaanse, Turkse en andere minderheden wordt maar voor een deel door religie bepaald, nog los van de toenemende secularisatie onder deze groepen.

Het wezen van geen enkele cultuur of religie ligt vast. Zelfs fundamentalisten veranderen van mening, al zullen ze dat zelf niet toegeven. De werkelijkheid is voortdurend in beweging. Het past links meer weerstand te bieden tegen populistische beelden van moslims en gelovigen. De openheid die links zichzelf zo graag aanmeet, betekent dat je mensen niet vastpint op dat wat achter hen ligt, maar hen meeneemt met een visioen van een andere wereld waarin een plek voor allen is.

Dit is een verkorte versie van een lezing over beeldvorming van religie, die Erica Meijers 18 november in Utrecht hield op een symposium over de islam.

Lelijk

Sylvain Ephimenco in Trouw 31 december 2011

Het was een intrigerende kop boven het stuk van Erica Meijers (GroenLinks), vorige week zaterdag op de Podium-pagina: 'Alleen de lelijke kanten van religie krijgen nog aandacht'. In haar bijdrage pleitte Meijers voor een meer genuanceerd beeld van religie bij haar linkse geestverwanten. Het is dat het stuk (een verkorte versie van een lezing) al op 18 november in Utrecht werd voorgelezen, anders had het dezer dagen naïef kunnen overkomen. Het verscheen wel kort nadat de commissie-Deetman de omvang van het misbruik binnen de katholieke kerk had onthuld.

Ja, 10.000 tot 20.000 gevallen is wel een gegeven dat je kunt opbergen in de map 'Lelijke kanten van religie'. Hoewel de link met de kerkelijke leer niet direct kan worden gelegd want het katholicisme gebiedt zijn priesters niet om elk passerend kind te misbruiken.

Wat Meijers ook niet kon voorzien is dat de kleine Naama uit het Israëlische Beit Sjemesj de wereldpers zou halen met haar tranen van angst en verdriet. Het achtjarige meisje vertelde tegen een tv-ploeg hoe ze, onderweg naar school, voor hoer werd uitgemaakt en soms ook bespuugd. In Beit Sjemesj terroriseren ultra-orthodoxe joden zelfs kinderen in naam van hun geloof, als de kleintjes niet zedelijk genoeg zijn gekleed.

Ook grappig is dat na het verschijnen van dit stuk in Trouw een ander artikel te lezen was over een niet zo vreedzaam treffen binnen de Geboortekerk van Bethlehem. In dit heilige Godshuis ging een honderdtal geestelijken (Armeense priesters tegen Grieks-orthodoxen) elkaar te lijf om een obscure kwestie van kerkschoonmaak. Wat je niet allemaal kan doen met een bezem om je geloof levend te houden.

Om een niet al te somber beeld te schetsen en ongenuanceerd over te komen zal ik niet lang bij de kerstaanslagen op kerken in Nigeria stilstaan. Daar vielen door het geweld van islamitische militanten tientallen doden onder christenen. En, wie weet, moet ik de aanstaande executie in Iran van Sakineh Ashtiani als een lichtpuntje beschouwen. Want deze overspelige vrouw zal niet conform de sjaria worden gestenigd maar wacht een mildere dood door ophanging.

Natuurlijk zijn er tal van positieve aspecten aan de diverse geloven te noemen die op deze planeet worden gepraktiseerd. Maar laten we zeggen dat in hun maatschappelijke uitdrukking, religies het ons niet echt gemakkelijk maken om hun lelijke kanten over het hoofd te zien. Of misschien moeten we juist ons voordeel doen met die duistere zijden. Neem nou het stuk, afgelopen vrijdag in de Volkskrant, van filosoof en GroenLinkse sympathisant Yrrah Stol.

De auteur bagatelliseerde de vrouwen- en homodiscriminatie door jonge moslims in Amsterdam door te refereren aan de ultra-orthodoxe joodse terreur in Israël. Er kunnen ergens anders altijd peren worden gevonden om met je eigen appels te vergelijken. Stol: 'En ja, ik voel me wel eens geschoffeerd als mijn buurtgenoten mij voor hoer uitmaken. (...) Maar ik ben nooit bespuugd, heb me nooit zo onveilig gevoeld als in die wijk Me'a She'arim in Jeruzalem.' Een mooi en genuanceerd links statement over dat ene geloof, toch? 

Waarin gelooft Ephimenco?

Erica Meijers in Trouw 4 januari 2012

Sylvain Ephimenco's column van zaterdag illustreerde perfect mijn bewering in Trouw van 24 december dat de lelijke tronie van religie vandaag bij voorkeur wordt getoond. Ik constateerde een antireligieus vertoog bij links, maar moet dat corrigeren: het verschijnsel is veel algemener. Ook in deze column diende het om de eigen superioriteit te onderstrepen. De vraag is op grond waarvan?

Op 6 januari viert de orthodoxe kerk het verschijnen van Christus in de wereld. Epifanie is het orthodoxe kerstfeest, met dezelfde strekking: wie gelooft dat in de kwetsbaarheid van een pasgeboren kind het geheim van het leven schuilt, komt onontkoombaar in botsing met tirannen, religieus of seculier. Waarin gelooft Ephimenco eigenlijk?

Lelijk (2)

Sylvain Ephimenco in Trouw 5 januari 2012

Het is nogal een persoonlijke vraag die Erica Meijers (GroenLinks) me in haar brief stelde (Podium, gisteren), naar aanleiding van mijn zaterdagstuk over de lelijke kant van religies. Of deze vraag een wezenlijke bijdrage vormt voor een debat dat ze zelf heeft aan geslingerd, betwijfel ik. Maar omdat de vraag ook tot de uitdagende kop van haar brief is gebombardeerd, ('Waarin gelooft Ephimenco?') moet ik wel antwoorden.

Misschien moet ik aan mijn dinsdagstuk refereren: de viering van Oud en Nieuw in Italië in een gezelschap van idealisten die het kille individualisme proberen te bezweren. Mensen die van de gelegenheid van hun samenzijn gebruikmaakten om een project (een weeshuis in Albanië) financieel te steunen. Mensen die niet pretenderen dat hun daad uit religieuze of politieke motieven voortvloeit, maar die op eigen kracht in tijden van crisis het altruïsme willen herijken.

Een druppel weliswaar, maar wel één met een broodnodige symboliek. Misschien geloof ik dan in humaniteit, compassie en broederlijkheid in hun essentiële en natuurlijke uitdrukking, dus buiten gestructureerde kaders?

Maar of Erica Meijers werkelijk in mijn eigen particularistische credo geïnteresseerd is, betwijfel ik. Haar retorische vraag was het sluitstuk van een stelling: wie gelooft dat in de kwetsbaarheid van een pasgeboren kind het geheim van het leven schuilt, komt in botsing met tirannen.

Helaas kan ik me niet in deze enigszins cryptische stelling vinden. Hier loopt dan de grens van mijn bescheiden idealisme. Je kunt ook zonder dit geloof tegen despoten botsen. Daarbij komt dat die tirannen, of ze Adolf, Jozef of Kim heten, zelf ooit 'kwetsbare pasgeboren kinderen' zijn geweest die 'het geheim van het leven' in een nachtmerrie op aarde hebben vertaald.

Maar om dichter bij het onderwerp te blijven, worstel ik met een andere vraag. Is het soms niet van (maatschappelijk) belang om excessen, geweld en onverdraagzaamheid die in naam van het geloof worden gepleegd, aan de kaak te stellen? Juist vanwege de sacrale rechtvaardiging van het gepleegde geweld en de duizelingwekkende paradox dat gepredikte compassie niet alleen een dode letter blijft maar ook een dodelijk instrument wordt? Ook al, zoals lezer Kingma uit Gouda (Podium, maandag) opmerkte, gaat het hier om de lelijke kant van mensen die 'godsdienst als alibi gebruiken'.

Maar de contouren van die godsdiensten met hun geboden, verboden en rituelen werden ooit door mensen getrokken. Juist wanneer het geloof een alibi wordt, moet dit verschijnsel aan de kaak worden gesteld. Om te vermijden dat religies het handvat worden waaraan het mes is bevestigd.

Je kunt natuurlijk ook wegkijken en betreuren dat je eigen geestverwanten teveel de duistere zijde van je religie benadrukken. Kennelijk is men aan de overzijde minder overgevoelig in deze kwesties. Ik heb in ieder geval nooit een brandbrief van een atheïst gekregen die me verweet het secularisme in een kwaad daglicht te stellen. Bijvoorbeeld door over seculiere, en gelovigen onderdrukkende dictaturen als China of Noord-Korea te schrijven. 

Religie in diskrediet

Erica Meijers in Trouw 12 januari 2012

In reactie op Sylvain Ephimenco (Trouw, 5 januari): natuurlijk, religieuze (en seculiere) instituten maken slachtoffers en dat verdient kritiek. Wie echter meer wil doen dan de wereld interpreteren, ontkomt niet aan betrokkenheid. Daarbij is je eigen geloof wel degelijk cruciaal. Want essenties kunnen ontsporen, net als kleine kinderen.

Daarom is het storend dat vrijzinnigen zich steeds vaker boven gelovigen plaatsen volgens het bekende mechanisme: we projecteren onze duistere kanten liever op anderen dan ze zelf onder ogen te zien. De aldus vervormde beelden van anderen dienen ertoe onze eigen superioriteit te onderstrepen. Ook gelovigen hebben dat vaak gedaan. Maar waarom niet per geval bekijken wat er aan de hand is in plaats van het verschijnsel religie in zijn algemeenheid te discrediteren?