Nederland en Europa staan voor de uitdaging om op de lange termijn te voorzien in voldoende grondstoffen, en wel op duurzame wijze. Deze ‘voorzieningszekerheid’ van grondstoffen is volgens minister Kamp primair een taak van bedrijven, maar de overheid heeft ook zelf een verantwoordelijkheid. In de Grondstoffennotitie uit 2011 stelt de overheid duurzaamheid namelijk als expliciete voorwaarde voor grondstoffenvoorzieningszekerheid op lange termijn.
Voor de ontwikkeling van duurzame technologieën als zonnepanelen, windmolens en elektrische auto’s en voor het opzetten van ‘slimme’ steden, waarin via ICT-toepassingen alles met alles en alles met iedereen is verbonden, zijn grondstoffen nodig die hoog op de lijst van ‘kritieke’ grondstoffen staan. ‘Kritiek’ betekent nu dat een grondstof economisch belangrijk is, maar dat er risico’s zijn voor de voorzieningszekerheid. De mogelijkheden om deze grondstoffen te recyclen of te vervangen door ruimer beschikbare alternatieven zijn bovendien beperkt. ‘Kritieke grondstoffen’ zijn dus schaarse grondstoffen.
Hoe moeten we die schaarste begrijpen? En welke strategieën kan de overheid aanwenden om voorzieningszekerheid van belangrijke grondstoffen op een duurzame manier te realiseren?
In het recente rapport Grondstoffenhonger duurzaam stillen doet het Rathenau Instituut aanbevelingen voor het behoud van ‘kritieke grondstoffen’ op duurzame wijze. We bespreken er hier vier: zorg dat grondstoffen tenminste voldoen aan minimumeisen voor sociale, ecologische en economische duurzaamheid; zie grondstoffen ook als ‘kritiek’ als ze niet aan deze eisen voldoen en neem dit als uitgangspunt voor duurzaam Nederlands en Europees grondstoffenbeleid; experimenteer buiten Europa met een Duurzame Economische Zone, waarin de minimumeisen in de praktijk worden gebracht; en tenslotte: zorg dat recycling van kritieke materialen rendabel wordt. Dat is hard nodig voor de overgang naar een circulaire economie.
Dynamisch
We kunnen onderscheid maken tussen fysieke schaarste en geopolitieke schaarste. Een grondstof is fysiek schaars als de (winbare en beschikbare) voorraad niet voldoende is om aan de vraag te voldoen. Bij geopolitieke schaarste is een grondstof in principe wel voorradig, maar hebben we er beperkt toegang toe.
Dat gebeurt bijvoorbeeld door de groeiende economische en politieke macht van Brazilië, Rusland, India en China. Deze landen zetten hun macht steeds sterker in om grondstoffen voor eigen gebruik te reserveren. Voor andere landen ontstaat daardoor schaarste.
Fysieke schaarste is vaak niet het grootste probleem. Neem olie en gas. Er wordt al lang over gesproken dat deze grondstoffen binnen afzienbare tijd opraken. Door technologische vooruitgang worden echter ook telkens nieuwe voorraden ontdekt en gewonnen, bijvoorbeeld schaliegas. Fysieke schaarste aan grondstoffen is dus dynamisch. Ook geopolitieke schaarste is geen vast gegeven. Met slimme geopolitieke strategieën kan de toegang tot belangrijke grondstoffen op lange termijn worden verbeterd.
Dit alles betekent niet dat schaarste geen rol speelt. Voor sommige grondstoffen kan op termijn wel degelijk een probleem van fysieke schaarste optreden. In Grondstoffenhonger duurzaam stillen wordt fosfaat besproken, een grondstof die cruciaal is voor de menselijke stofwisseling en de voedselvoorziening. De voorraad kan binnen vijftig tot honderd jaar uitgeput zijn.
Henckens e.a. (2014) hebben voor een reeks metalen in kaart gebracht wanneer fysieke schaarste optreedt en de metalen niet meer beschikbaar zijn voor toekomstige generaties. Op de korte termijn geldt dat bijvoorbeeld voor antimoon (tekort vóór 2050) en voor goud, rhenium, molybdeen en zink (tekort vóór 2150).
Bij de andere onderzochte metalen ontstaan volgens de auteurs fysieke tekorten tussen honderd en duizend jaar na 2050. Materialen waarbij op korte termijn fysieke schaarste optreedt zouden extra aandacht moeten krijgen in het grondstoffenbeleid.
Generaties
Inzicht in de vraag wanneer fysieke schaarste van grondstoffen tot problemen kan leiden, is een welkome aanvulling in de discussie over grondstoffenvoorzieningszekerheid. Dat geldt zeker ook voor metalen, gelet op de toename van het gebruik van deze metalen in ICT-toepassingen en energietechnologieën als windturbines en zonnecellen. Om strategische beslissingen te kunnen nemen is een focus op de lange termijn essentieel.
Tegelijk is het belangrijk om oog te blijven houden voor de dynamische kant van fysieke schaarste. Bij het formuleren van beleid ten aanzien van specifieke grondstoffen zou rekening moeten worden gehouden met de mogelijkheid van technologische vooruitgang, bijvoorbeeld wat betreft recycling van ‘kritieke grondstoffen’. Hoe meer we recyclen, hoe langer we toekunnen met de beschikbare voorraden.