Verslag van workshop tijdens symposium ‘Circulair met fosfaat’
De workshop werd ingeleid door Grietje Zeeman, emeritus hoogleraar nieuwe publieke sanitatie aan de Universiteit van Wageningen en actief voor LeAF. Zij toonde een presentatie over de mogelijkheden van fosfaatterugwinning uit afvalwater door het invoeren van nieuwe vormen van sanitatie. In Nederland verdwijnt een groot deel van het fosfaat dat wij tot ons nemen via ons voedsel in de afvalverbranding. Met oog op het toekomstige mondiale tekort aan fosfaat is het noodzaak om deze grondstof terug te winnen.
Nieuwe sanitatie maakt het mogelijk afvalwater van huishoudens te scheiden in zwart en grijs water. Uit het zwarte afvalwater (toiletwater) kunnen nutriënten en organische stoffen worden teruggewonnen. Uit het grijze afvalwater (overig huishoudelijk afvalwater uit bijvoorbeeld gootsteen en douche) kan onder andere thermische energie (warmte) worden teruggewonnen. Door de scheiding van afvalwater en door het gebruik van vacuümtoiletten kan het afvalwater geconcentreerder worden gehouden dan bij conventionele sanitatie. Uit geconcentreerd afvalwater kunnen grondstoffen efficiënter worden terug gewonnen.
Nieuwe sanitatie vereist een ander behandelings- en inzamelingssysteem dan conventionele sanitatie, maar de kosten zullen ongeveer gelijk zijn. Belangrijk is dan wel dat er tenminste 1200 huishoudens worden aangesloten op zo’n nieuw systeem. Er wordt nu met meerdere pilotprojecten, zoals in Sneek, Lochem, Venlo en in de Heineken Musical Hall in Amsterdam, onderzocht wat de kansen en uitdagingen van nieuwe sanitatie zijn.
In de workshop kwamen twee belangrijke uitdagingen aan bod:
- Nieuwe sanitatie vereist een gedragsverandering van huishoudens. Zo is het niet bevorderlijk voor het functioneren van het zuiveringssysteem als men grote hoeveelheden chloor wegspoelt in het geconcentreerde afvalwater. Dit vraagt dan ook om milieubewustzijn. In Sneek is onderzoek gedaan naar de houding en het gedrag van bewoners ten opzichte van nieuwe sanitatie. In het algemeen stond men er zeer positief tegenover. Dit hangt mogelijk samen met het feit dat bewoners zijn betrokken bij de invoering van nieuwe sanitatie; er was onderling veel vertrouwen tussen de stakeholders.
- Nieuwe sanitatie vereist een geleidelijke transitie. Nederland ligt vol met rioolleidingen en rioolwaterzuiveringsinstallaties, wat veelal langetermijninvesteringen zijn geweest. Overschakelen op nieuwe sanitatie is daarom financieel en organisatorisch niet van de ene op de andere dag mogelijk.
Nieuwe sanitatie in Amsterdam
Enna Klaversma, werkzaam bij Waternet als innovatietechnoloog, vulde met haar presentatie het verhaal van Grietje Zeeman aan. Uit studies van Waternet blijkt dat het terugwinnen van warmte uit afvalwater een gunstige invloed heeft op het business model van nieuwe sanitatie. De schaarste van fosfaat komt nog niet tot uitdrukking in de prijs, maar voor warmte is er wel een prijs. Het produceren van energie op decentraal niveau kan het derhalve financieel mogelijk maken om fosfaat terug te winnen – dat kan in een wijk met nieuwe sanitatie efficiënter dan op een rioolwaterzuiveringsinstallatie.
Buiksloterham, een circulair pilotproject in Amsterdam-Noord, krijgt in 2018 een ‘grondstoffenstation’, waar biogas en struviet (fosfaat en stikstof) worden teruggewonnen uit het zwarte afvalwater van 550 huishoudens. De financieel voordelige combinatie met terugwinning van warmte uit grijs water is hier echter niet mogelijk, vanwege de verplichting om nieuwe wijken aan te sluiten op stadswarmte. Op Middeneiland, een toekomstig deel van de Amsterdamse wijk IJburg met 6400 woningen, geldt deze beperking niet. Daar kan nieuwe sanitatie volledig worden ingevoerd.
Door de deelnemers van de workshop werd een dilemma geschetst. Enerzijds heeft het bouwen van veel huizen voor Amsterdam prioriteit; nieuwe sanitatie kan daarbij worden gezien als een obstakel omdat het ruimte en geld kost op de korte termijn. Anderzijds zijn circulaire innovaties, zoals nieuwe sanitatie, juist het best toe te passen in nieuwbouwwijken.
Beren op de weg
In de discussie, onder voorzitterschap van het Amersfoortse GroenLinks-raadslid Astrid Janssen, werden nog meer beren op de weg gesignaleerd. Daartoe behoren de wettelijke belemmeringen bij het terugwinnen van fosfaat uit afvalwater. Grondstoffen uit afvalwater worden nog altijd als afval beschouwd, wat de verkoop tegenwerkt.
Het fosfaatoverschot in de Nederlandse bodem is ook een obstakel voor nieuwe sanitatie. Er bestaat daardoor geen economische drijfveer voor het terugwinnen van fosfaat uit afvalwater.
Toch moeten we, om een mondiale voedselcrisis voor te zijn, het levensbelang van fosfaat gaan erkennen. Nieuwe sanitatie moet de norm worden.
Aanbevelingen
1. Nieuwe sanitatie is rijp voor bredere toepassing. Projectontwikkelaars, gemeenten en waterschappen moeten ermee aan de slag.
2. Pak de voordelen van nieuwe sanitatie, zoals de terugwinning van warmte uit grijs water, mee bij de energietransitie.
3. Zorg voor heldere concepten van nieuwe sanitatie, zodat de opties voor gemeentebesturen duidelijk zijn.
4. Bij grote renovaties van riolering en bij woningbouw moet nieuwe sanitatie de eerste optie zijn.
5. Standaarden voor gebruik van menselijke en dierlijke meststoffen in de landbouw moeten gelijk worden.
6. Voer een belasting op primaire grondstoffen in om recycling te bevorderen. De prijs van mineraal fosfaat moet de werkelijke kosten weerspiegelen.
De slides van de presentaties van Grietje Zeeman en Enna Klaversma zijn op te vragen bij info@wetenschappelijkbureaugroenlinks.nl.
Update februari 2018: Strandeiland, een nieuw deel van de Amsterdamse wijk IJburg, krijgt nieuwe sanitatie. Een belangrijke doorbraak, want het gaat om maar liefst achtduizend woningen.
Update december 2019: Lees meer over nieuwe sanitatie op Strandeiland in onze bundel Handvest voor de Slimme Stad (pp. 140-142).