Landen moeten het klimaat beschermen om burgers een schone, gezonde en duurzame leefomgeving te garanderen, zo oordeelde het Internationaal Gerechtshof in Den Haag onlangs in een klimaatzaak op initiatief van de laaggelegen kleine eilandstaat Vanuatu. Het is een baanbrekende en hoopvolle uitspraak. Ook voor diverse ecosystemen in de wereld, want die staan onder grote druk en dreigen ineen te storten. Met de tropische koraalriffen is dat laatste al in volle gang. Voor het regenwoud van de Amazone dreigt eenzelfde lot. We zullen alles op alles moeten zetten om dat te voorkomen. Dat is namelijk van wereldbelang. Want zonder dat we het beseffen zijn we voor ons bestaan afhankelijk van de ecosysteemdiensten die het regenwoud levert.

Puraquequara-meer in Manaus tijdens de extreme droogte van 2023.
Puraquequara-meer in Manaus tijdens de extreme droogte van 2023. Foto: Alberto César Araújo / Amazônia Real.

Vanaf 10 november wordt in de Braziliaanse stad Belém de jaarlijkse klimaattop gehouden. De dertigste alweer. Aan de rand van het Amazoneregenwoud, dat door de toenemende opwarming en andere drukfactoren zoals illegale houtkap grotendeels ineen dreigt te storten. Dat kritische punt lijkt al ongeveer bereikt. Wetenschappers op de Global Tipping Points Conference, die begin deze zomer plaatsvond in het Britse Exeter, verwachten namelijk dat dit kantelpunt al bij 1,5 graad opwarming kan optreden. Dat zou even pijnlijk als uniek zijn. Want de afgelopen 65 miljoen jaar heeft het regenwoud zich weten te handhaven.

Het is twijfelachtig of de klimaattop veel zal opleveren. De voortekenen zijn in ieder geval niet gunstig. Zo heeft slechts pakweg een derde van de 196 landen hun klimaatactieplannen voor 2035 op tijd bij de VN ingediend.

Systeemverandering 

We staan voor de grootste uitdaging in de menselijke geschiedenis. Met het huidige klimaatbeleid stevenen we af op een gemiddelde opwarming van zo’n 2,7 graden aan het einde van deze eeuw. Met catastrofale consequenties. Wat meer dan ooit nodig is, is een andere manier van denken en handelen, waarin niet de mens maar de natuur en het functioneren van ecosystemen centraal staan. En een fundamentele aanpassing van het economisch systeem, dat rekening houdt met de planetaire grenzen. Vanuit het besef we met z’n allen verantwoordelijk zijn voor de bescherming en het beheer van ons gezamenlijk erfgoed, waaronder de hydrosfeer (zoals de oceanen, rivieren, ijskappen, gletsjers en het grondwater), de atmosfeer en de biosfeer (zoals de regenwouden en koraalriffen). Een cultuur- en systeemverandering, die leidt tot transities in productie en consumptie richting energieneutraal, biologisch, plantaardig, biobased en circulair. Dat het kan, bewijst de energietransitie. Maar het gaat nog lang niet snel genoeg.

Hoe fantastisch zou het zijn om een economie te hebben, die eerlijk en groen is. En een samenleving die gebruikmaakt van de groen-blauwe diensten van het natuurlijk systeem en daar ook voor betaalt, om ze in stand te houden en te versterken.

Ecosysteemdiensten

Een inspirerend voorbeeld zijn de ecosysteemdiensten die het tropisch regenwoud van de Amazone ons dag in dag uit levert. De zuurstof die het produceert, ongeveer 8 procent van het totaal in de wereld, is waarschijnlijk de bekendste. Fenomenaal en van ongekende waarde is daarnaast de biodiversiteit van het Amazonewoud. Meer dan 10 procent van alle op het land levende soorten planten en dieren in de wereld komt er voor. Ongeveer 25 procent van onze medicijnen is afkomstig van planten uit het regenwoud. Het wordt niet voor niets de grootste medicijnkast van de wereld genoemd. Ook levert het woud producten zoals paranoten, cassave, açaibessen, mahoniehout en rubber. Bovendien biedt het onderdak aan een inheemse bevolking van zo’n 2,2 miljoen mensen.

Bekend is ook dat het woud grote hoeveelheden koolstof vastlegt, waarmee het een significante bijdrage levert aan het koel houden van de aarde. Deze ecosysteemdienst levert de biosfeer ons trouwens al honderden miljoenen jaren. De in de aardkorst opgeslagen steenkool, olie en gas zijn daar het historische bewijs van. De onttrekking van kooldioxide aan de atmosfeer heeft het leven zoals we dat nu kennen mogelijk gemaakt, en ervoor gezorgd dat wij ons als mensheid hebben kunnen ontwikkelen.

“ Afsterven van het Amazonewoud zal de gemiddelde temperatuur wereldwijd met zo’n 0,25 graad verhogen ”

Bij het afsterven van het Amazonewoud zal een groot deel van die koolstof, zo’n 150 tot 200 miljard ton, in de atmosfeer terechtkomen. Dit zal de gemiddelde temperatuur wereldwijd naar schatting met 0,25 graad Celsius verhogen. Dat lijkt misschien niet veel, maar het zou het doel van het Parijsakkoord om de opwarming van de aarde te beperken tot 1,5 graad nog veel lastiger bereikbaar maken dan het nu al is.

Vliegende rivieren

Intrigerend is de rol die het regenwoud speelt in de watercyclus. De bomen van het woud geven door een proces van evapotranspiratie (verdamping) enorme hoeveelheden waterdamp af aan de lucht. Een grote boom verdampt gemiddeld elke dag maar liefst duizend liter aan water. Per vierkante meter is dat circa acht keer meer dan dezelfde oppervlakte aan open water, zoals dat van de oceaan, aan waterdamp produceert. De vochtige lucht uit het bos stijgt op, koelt af en condenseert tot waterdruppels die vervolgens wolken vormen. Dit proces wordt op een ingenieuze wijze gestimuleerd doordat regenwouden grote hoeveelheid aan zogeheten biogene aerosolen produceren. Dat zijn minuscule, in de lucht zwevende deeltjes van biologische oorsprong. Ze spelen een belangrijke rol als condensatiekernen, waarmee ze als katalysator werken voor het ontstaan van wolken.

Een fascinerend fenomeen zijn de zogeheten ‘vliegende rivieren’. De vochtige lucht en wolken die het regenwoud voortbrengt worden namelijk door windstromen, horizontaal verplaatst over duizenden kilometers. Deze luchtstromen worden vliegende rivieren genoemd omdat ze net als echte rivieren water verplaatsen, maar dan in gasvorm. De regen van het Amazonewoud bereikt gebieden ver buiten het Amazonegebied, zoals de Pantanal, het grootste moerasgebied ter wereld. Maar ook delen van het Andesgebergte en landbouwgebieden in Zuid-Brazilië, Paraguay, Uruguay en Argentinië. Een deel van deze vochtige lucht regent zelfs uit boven Zuidelijk Afrika en het Middenwesten van de Verenigde Staten.

Het Amazonewoud is dus een enorme regenmachine. Dit is allereerst essentieel voor het voortbestaan van het woud zelf, maar het zorgt daarnaast voor een belangrijk deel van de neerslag in Zuid-Amerika. En het brengt zelfs regen in gebieden ver daarbuiten. Hiermee creëert het gunstige condities voor onder meer de landbouw en de voedselvoorziening. Daarnaast is deze neerslag van belang voor de energievoorziening. In Paraguay bijvoorbeeld komt bijna de hele stroomproductie, meer dan 99 procent, uit waterkracht.

“ Een volwassen boom in het Amazonegebied kan het verkoelende effect hebben van tien airconditioners ”

Het proces van evapotranspiratie zorgt echter niet alleen voor regen, maar ook voor verkoeling. Bij verdamping wordt namelijk warmte-energie onttrokken aan de omgeving, waardoor deze afkoelt. Een volwassen boom in het Amazonegebied kan hetzelfde verkoelende effect hebben als tien airconditioners, maar dan zonder elektriciteit te verbruiken. Voor het Amazoneregenwoud, in totaal bijna 7 miljoen vierkante kilometer groot, is becijferd dat de bomen in totaal zo’n 20 à 25 miljard ton water per dag verdampen. Het verkoelend effect daarvan, samen met dat van de wolken die het zonlicht terugkaatsen, is enorm. Lokaal is het effect uiteraard het grootst: overdag gemiddeld minus 4,5 graden Celsius, met uitschieters tot meer dan minus 7 graden. Maar ook daarbuiten is het de verkoeling merkbaar, tot op zeker 100 kilometer afstand, met tot wel enkele graden lagere temperaturen dan het geval zou zijn zonder het regenwoud.

Carlos Nobre, een bekende Braziliaanse natuurwetenschapper en specialist van de Amazone, heeft uitgerekend hoeveel energie het zou kosten om zoveel water in de atmosfeer te pompen. Daarvoor zouden ongeveer 50.000 waterkrachtcentrales van het kaliber Itaipu nodig zijn! Itaipu, op de grens van Brazilië en Paraguay, is de op een na grootste hydro-elektrische centrale ter wereld.

‘Global Mutirão!’

Behoud en grootschalig herstel van ecosystemen als het Amazoneregenwoud zijn kortom van levensbelang. Daarmee zijn we er natuurlijk niet. We moeten, zoals gezegd, tegelijkertijd volle vaart maken met systeemtransities in productie en consumptie. Dat lijkt heel abstract, technisch en ingewikkeld. Maar daar kunnen we zelf vandaag al mee beginnen. Bijvoorbeeld door te kiezen voor een veel meer plantaardig dieet. Dat is niet alleen beter voor onze gezondheid, het is tevens de allergrootste bijdrage die we zelf kunnen leveren aan het oplossen van de klimaat-, biodiversiteits- en stikstofcrisis én aan de voedselzekerheid in de wereld. En zonder al te veel inspanning. Want zoals Sir David Attenborough ons in de documentaire Planet Earth III laat zien, hebben we dan maar circa 25 procent van alle landbouwgrond op aarde nodig die we nu gebruiken.

“ Andere landen moeten meebetalen aan behoud en herstel van het regenwoud ”

Hoopvol zijn de ambitieuze plannen die de huidige Braziliaanse regering van president Lula heeft voor het Amazonegebied. Zo is het de bedoeling om de illegale ontbossing volledig te beëindigen tegen 2030. Daarvoor worden diverse maatregelen ingezet, zoals satellietmonitoring, opsporing en controle op geldstromen (zoals de verkoop van kettingzagen en graafmachines). Daarnaast wordt ingezet op herstel van beschadigde gebieden via ecotoerisme en natuurbehoud. Ten slotte wil de Braziliaanse regering een impuls geven aan de internationale samenwerking, bijvoorbeeld door het sluiten van verdragen tegen ontbossing. Het is zaak dat andere landen in de wereld hun verantwoordelijkheid pakken en veel meer gaan meebetalen aan behoud en herstel van het regenwoud.

Voor de klimaattop in Belém roept gastland Brazilië alvast op tot gezamenlijke, wereldwijde actie: Global Mutirão! Mutirão gaat over een groep mensen die samenwerkt om iets te creëren dat iedereen ten goede komt. De term komt oorspronkelijk uit de Tupi-Guarani-taal, die wordt gesproken door verschillende inheemse volkeren in Zuid-Amerika. (Woorden die we beter kennen uit deze taal van de indianen zijn jaguar, piranha, tapir, toekan en tapioca.) Laten we hopen dat de Global Mutirão een impuls krijgt en dat overheden, bedrijven en burgers de handen ineenslaan om de existentiële crisis waarin we zijn beland op te lossen.

Literatuur