Weerbaar dankzij waarden: Letland en Litouwen bereiden zich voor op uur U

Jullie beider partijen kwamen in de nationale regering na de grootschalige invasie van Rusland in Oekraïne in 2022. De Baltische regio zou wel eens het volgende doelwit van Poetin kunnen zijn. Is het onder deze omstandigheden mogelijk om progressief en groen beleid te voeren?

Justīne Panteļējeva: “De belangrijkste motivatie voor mijn partij, de Progressieven, om toe te treden tot de Letse regering, in 2023, was ervoor te zorgen dat er een wet op het geregistreerd partnerschap zou worden aangenomen die rechten zou verlenen aan paren van hetzelfde geslacht, en dat het Verdrag van Istanbul ter voorkoming en bestrijding van geweld tegen vrouwen en huiselijk geweld zou worden geratificeerd. Voor mij is het duidelijk dat dit soort maatregelen leidt tot een meer inclusieve samenleving. Dat versterkt de sociale veerkracht in tijden van crisis. Toch zijn we er alleen in geslaagd de wetsvoorstellen door een overwegend conservatief parlement te loodsen omdat we erop hadden aangedrongen dat ze in het regeerakkoord werden opgenomen.

Wij Progressieven leveren ook de ministers van Transport en Cultuur. Het cultuurministerie is relevant voor maatschappelijke veerkracht, omdat het gaat over onafhankelijkheid van de media en mediageletterdheid. In een tijd waarin desinformatie een oorlogsinstrument is, moeten mensen kritisch kunnen lezen. Onze minister van Cultuur versterkt ook de bescherming van cultureel erfgoed. Dat is een les uit de Russische aanval op Oekraïne. Een van de eerste doelen van een invasiemacht is het vernietigen van de cultuur van het aangevallen land. Zonder cultuur heb je geen gedeeld gevoel van wie je bent als natie. Behoud van je cultuur – van boeken tot monumenten – stelt je in staat om terug te vechten.”

Tomas Tomilinas: “Mijn partij, Democraten voor Litouwen (DSVL), zit pas sinds december 2024 in de regering, dus ik kan nog geen opsomming geven van wat we als coalitiepartij hebben bereikt. Maar ongeveer 80 procent van ons verkiezingsprogramma is opgenomen in het regeerakkoord. Een van onze twee ministers staat aan het hoofd van het ministerie van Energie. De ontwikkeling van hernieuwbare energiebronnen heeft hoge prioriteit voor de regering, omwille van zowel klimaatbescherming als energiezekerheid.

Voor mij is een van de belangrijkste onderwerpen op dit moment de hervorming van de belastingen. We leren op dit gebied van onze Letse vrienden. Ons doel is om een leidende rol te spelen in het belastingdebat, en ik denk dat we dat kunnen omdat we niet bang zijn om te zeggen: belast de rijken. Nu we zoveel meer geld moeten uitgeven aan defensie – onze regering streeft naar 5,5 procent van het bbp in 2030 – zullen rijke mensen een grotere bijdrage moeten leveren.

Zelfs toen DSVL in de oppositie zat, konden we invloed uitoefenen. Tijdens de coronapandemie, die snelle besluitvorming vereiste, versterkten we de parlementaire controle op het gebruik van noodbevoegdheden door de regering. In tijden van crisis mag de democratie niet worden uitgeschakeld. We hebben ook campagne gevoerd voor de Natuurherstelwet van de EU; als gevolg daarvan veranderde het Litouwse standpunt van ‘tegen’ in ‘voor’. Dat was cruciaal voor de uiteindelijke goedkeuring van de wet door de Raad van Ministers van de EU.”

In reactie op de Russische dreiging hebben zowel Letland als Litouwen de militaire dienstplicht weer ingevoerd. Leverde dat veel discussie op?

Justīne: “Dat deed het zeker toen het besluit in 2022 werd genomen. Veel jongeren zijn niet blij met de dienstplicht, maar de meesten zien de noodzaak ervan wel in. Je ziet nu dat jonge mannen die hun dienstplicht hebben vervuld een vaste baan aannemen bij het leger. Dat is geruststellend. Dienstplicht is als het denkbeeldige monster onder je bed: in werkelijkheid valt het mee. Bovendien kunnen degenen die de wapens niet willen opnemen, kiezen voor het alternatief van civiele dienstplicht. Militaire dienst is alleen verplicht voor mannen, maar onze minister van Defensie studeert nu op dienstplicht voor vrouwen.

De terugkeer van Trump als president, de manier waarop hij Zelensky vernederde in het Witte Huis: deze gebeurtenissen waren een koude douche voor de Letten. Daardoor is de steun voor een sterke nationale defensie, inclusief dienstplicht, gegroeid. Tegelijkertijd praten mensen met hun familieleden over wat ze moeten doen wanneer X stunda (het uur U) aanbreekt – wanneer Rusland binnenvalt. Moeten ze proberen te ontsnappen, zich verstoppen of zich verzetten?”

Ja, we voelden de frustratie dat er niet naar ons geluisterd werd, maar dat is nu minder. We zijn behoorlijk actief in het Europese debat over geopolitiek.”

Justīne: “Ook al werden we misschien als tweederangs gezien, we hadden politici die respect afdwongen. Toen we lid werden van de EU en de NAVO hadden we een geweldige president in Letland, Vaira Vīķe-Freiberga, die een boegbeeld was voor alle Baltische landen. Er was een plafond, maar het was mogelijk voor een sterke en moedige leider om daar doorheen te breken en onze opvattingen te verwoorden. Kaja Kallas deed dat ook toen ze premier was van Estland, op een krachtige en compromisloze manier. Aan die houding heeft ze haar huidige baan van EU-buitenlandchef te danken. Dat is een grote overwinning voor de Baltische staten.”

Tomas: “Kallas is zeker belangrijk voor ons, maar haar post is nog niet volledig functioneel. Omdat de institutionele structuur zo zwak is, met vetorechten voor elke lidstaat, heeft de EU geen effectief buitenlands beleid. Hoe kunnen we dan tot een Europees defensiebeleid komen? De Baltische staten hebben zich altijd verzet tegen federalisering van de EU, uit angst dat de macht van kleine landen daardoor ondermijnd zou worden. Nu we een sterk Europa meer dan ooit nodig hebben, is het echt tijd om dat standpunt te herzien.”

Beginnen West- en Zuid-Europa lessen te leren van de Baltische staten?

Justīne: “Allereerst wil ik onderstrepen dat we in Midden- en Oost-Europa zelf wel wat geleerd hebben van Zuid-Europa, sinds de Oekraïense vluchtelingencrisis en de inzet van migranten als ‘wapen’ door buurland Belarus. We hebben te maken met dezelfde harde politieke werkelijkheid als onze zuidelijke EU-partners en hebben misschien ook extra steun nodig bij grensbeheer. We kunnen allemaal van elkaar leren; het is geen eenrichtingsverkeer. 

Toch voelt het alsof we in twee verschillende Europa's leven als het om defensie gaat. Terwijl de noordelijke en oostelijke lidstaten zich bewapenen om Europa te verdedigen, hebben de zuidelijke lidstaten de urgentie van de situatie nog steeds niet begrepen, zo lijkt het. We moeten meer gesprekken voeren. Ik wil onze groene en linkse partners in Zuid-Europa graag duidelijk maken dat wij ons hier voorbereiden om niet alleen onszelf, maar heel Europa te verdedigen. Als we er niet in slagen om elkaars realiteit te begrijpen, spelen we Poetin in de kaart. Hij wil absoluut verdeeldheid zaaien in Europa.”

Stel: je krijgt spreektijd op het partijcongres van Sumar in Spanje, of Europa Verde in Italië. Wat zou je dan zeggen?

Tomas: “Ik zou het verhaal vertellen van de oude grootmoeder Europa, die op sterven na dood is. Om haar en onszelf nieuw leven in te blazen, om onze beschaving levend te houden, hebben we nieuwe verhalen nodig – romantische verhalen die ons kunnen verenigen. Op dit moment staan we voor de historische uitdaging om Oekraïne te verdedigen. En we kunnen deze uitdaging alleen aangaan als we onszelf niet langer zien als louter natiestaten. De meeste natiestaten zijn een gemakkelijke prooi voor agressieve autocraten, oligarchen en multinationals. We moeten op zijn minst een sterke coalitie van staten zijn. We moeten één front vormen tegenover Poetin, Trump, Musk en dergelijke. En we moeten meer landen toelaten, zodat we nog sterker worden. Dat is het unieke aan de EU: je kunt haar uitbreiden zonder iemand te benadelen. Kijk naar de toetreding van Midden- en Oost-Europese landen: dat is een bemoedigend verhaal. Het verklaart de solide steun voor de EU hier in de Baltische staten. Laten we meer van die succesverhalen creëren.”

Justīne: “Ik ben niet zo’n romanticus als Tomas. In Letland werden verhalen over Europese solidariteit en het gezamenlijke streven naar democratie lange tijd afgedaan als loze woorden uit Brussel. In plaats van te dagdromen over Europa moesten we onze wegen asfalteren en de schrijnende ongelijkheden in onze samenleving aanpakken. Maar de grootschalige Russische invasie in Oekraïne heeft dat drastisch veranderd. Plotseling zijn we mentaal, emotioneel en financieel betrokken bij mensen die we nog nooit hebben ontmoet, in een land dat we waarschijnlijk nog nooit hebben bezocht, en we doen alles wat we kunnen voor hen. Omdat zij vechten voor waar wij voor staan. Ik denk graag dat dat iets heel Europees is. Nu pas hebben we het gevoel dat we niet alleen zijn, maar deel uitmaken van iets groters: het project Europa.”

Is dit een uiting van het ‘neo-idealisme’ dat veiligheidsanalist Benjamin Tallis ziet opkomen in Midden- en Oost-Europa? Een benadering van geopolitiek die gebaseerd is op de kracht van waarden zoals democratie, mensenrechten en het recht op zelfbeschikking, volgens zijn definitie.

Tomas: “Neo-idealisme spreekt mij wel aan, ook al is het een vrij academisch concept. Waardengedreven buitenlands beleid, dat is een meer gangbare term in onze regio. In veel opzichten is Litouwen representatief voor deze benadering, vooral als het gaat om Rusland en Oekraïne. Andere kwesties op het gebied van buitenlands beleid leiden gemakkelijker tot politieke geschillen. We kunnen het oneens zijn over de waarden die we willen verdedigen of de offers die we bereid zijn te brengen. Onze vorige regering haalde zich bijvoorbeeld de woede van het autocratische China op de hals omdat ze toenadering zocht tot het democratische Taiwan. Ik was een voorstander van dit beleid, maar het werd hevig betwist.”

Justīne: “Ik denk dat de opkomst van populisten en regelrechte autocraten vraagt om een nieuw idealisme, als tegengif. Populisten en autocraten doen afbreuk aan de rol van waarheid en feiten. Ze spelen in op cynisme en wakkeren het aan, waardoor mensen zich afkeren van de maatschappij. Daarmee beogen ze een systeem te scheppen dat in de eerste plaats henzelf ten goede komt. Mensen die weigeren in hun leugens en haat te trappen, zullen zich aangetrokken voelen tot leiders – niet noodzakelijk politici – die moed tonen, die apathie doorbreken, die hoop bieden. Er zal minder vraag zijn naar pragmatische centrumpolitiek.

In mijn dagelijkse politieke praktijk is er weinig ruimte voor nieuwe idealen. Maar als ik wat meer afstand neem en nadenk over waar we staan en wat we de komende jaren gaan zien, over wat wij als groene en progressieve partijen echt voorop moeten stellen, kom ik tot de conclusie dat we idealistisch leiderschap moeten bieden aan burgers. We hebben leiders nodig die het opnemen tegen populisten en autocraten en die mensen samenbrengen rond gedurfde ideeën.”

Tomas, je noemt jezelf de enige ‘degrowther’ in het Litouwse parlement. Is ontgroeien te verzoenen met neo-idealisme?

Tomas: “Een van de redenen waarom Europa moeite heeft om zich te verenigen tegen autocraten en oligarchen is misschien wel dat we materiële rijkdom belangrijker vinden dan de waarden die onze gemeenschappelijke historische erfenis vormen. We dienen ook te beseffen dat de meeste conflicten en oorlogen in de toekomst over natuurlijke hulpbronnen zullen gaan. Dit zou ons ertoe moeten aanzetten om onze productie en consumptie te heroverwegen en te werken aan een mondiaal systeem dat de beschikbare hulpbronnen op een rechtvaardige manier verdeelt. We kunnen nog steeds een bloeiende economie hebben als we publieke en private diensten ontwikkelen met een kleinere ecologische voetafdruk.”

Justīne: “Het feit dat het bbp van Letland – net als dat van Litouwen – sinds onze toetreding tot de EU ruwweg is verdubbeld, heeft veel mensen welvaart gebracht. Het heeft ons in staat gesteld te overleven in de post-Sovjetwereld en te investeren in defensie en andere publieke goederen. Dus hoewel er binnen mijn partij ruimte is voor degrowth- of post-growth-denken, zullen dat soort ideeën weinig weerklank vinden in de bredere Letse politiek. Bovendien kan een klein land als het onze in een geglobaliseerde economie geen effectief degrowth-beleid voeren. Als je ideeën geleidelijk wilt veranderen en overconsumptie wilt bestrijden, moet je misschien aanknopen bij de spaarzaamheid van onze ouders en grootouders. In de Sovjettijd moesten ze ‘knutselen’ om met bijna niets te kunnen overleven.”

Tomas: “Ik wil graag een voorbeeld aanhalen uit recente debatten in het Litouwse parlement. Als Groenen strijden we voor het behoud van bossen; we benadrukken hoe belangrijk ze zijn voor biodiversiteit, volksgezondheid en toerisme. Maar onze voorstellen om de houtkap aan banden te leggen stuitten lange tijd op verzet, vanwege de inkomstenderving die dat met zich mee zou brengen. Nu, met de dreiging van oorlog, is dat veranderd. Het besef is doorgedrongen dat bossen een natuurlijke verdediging vormen tegen een invasiemacht. Ons parlement heeft nu voor wetten gestemd die de enorme bosgebieden aan onze oostgrens beschermen. Dit laat zien dat het mogelijk is om meerderheden ervan te overtuigen dat er belangrijkere waarden zijn dan economische groei.”

Dit interview is in het Engels verschenen in de Green European Journal.