Tijdens de afsluiting van De Week van het Economieonderwijs in november 2022 had ik een intellectuele aanvaring met Sandra Phlippen, hoofdeconoom van ABN-AMRO Bank. We waren het fundamenteel oneens over hoe de economie in het onderwijs wordt benaderd. Tijdens een paneldiscussie opperde ik dat het economieonderwijs in Nederland (ongemerkt) extreem normatief is. Dat wat op middelbare scholen, hogescholen en zelfs veel universiteiten wordt onderwezen als economie meestal neoklassieke economie is – zonder dat scholieren of studenten zich daarvan bewust zijn. Dat is mijns inziens een kwalijke reductie van wat economie als vakgebied behelst. 

Neoklassieke economie, met zijn nadruk op het marktmechanisme en winstmaximalisatie voor bedrijven, is namelijk maar één manier om naar de productie, consumptie en distributie van schaarse middelen in de samenleving te kijken. Er bestaan veel verschillende economische denkscholen: bijvoorbeeld de marxistische, de feministische en de ecologische. Dit zijn allemaal even legitieme als verschillende manieren om naar allocatie te kijken. En toch wordt het economiecurriculum in het onderwijs gedomineerd door de neoklassieke economische benadering.

Boterzachte wetenschap 

Dat is problematisch, omdat de neoklassieke economische denkschool met haar mathematische benadering de indruk wekt dat economie een objectieve, harde, natuurkundige wetenschap is. Terwijl het in werkelijkheid een boterzachte, sociale en vooral normatieve wetenschap is. Sterker nog: economie is per definitie ideologisch. Economie is in essentie niets anders dan een set geïnstitutionaliseerde en geconditioneerde afspraken tussen mensen over het menselijke materiële huishouden. Het is daarom onmogelijk om de economie los te zien van de politieke context waarin die economie is ingebed. 

Zo ook ons huidige economische systeem. De dominantie van de neoklassieke economische school is geen toeval, die sluit namelijk perfect aan bij de neoliberale politieke context van ‘eigen verantwoordelijkheid’ voor burgers en marktwerking in onderwijs en zorg. Neoklassieke economie en neoliberalisme vormen een droomhuwelijk dat ervoor heeft gezorgd dat onze samenleving volledig vergroeid is geraakt met het ontmenselijkte, rationele, afstandelijke, efficiënte wereldbeeld dat neoliberalisme en neoklassieke economie verenigt.  

Loze beloften 

Buller laat overtuigend zien dat dit beleidsmatige incrementalisme, dat de noodzakelijke systeemverandering in de weg staat, het gevolg is van de neoklassieke-neoliberale dominantie. Alleen interventies die het bestaande economische systeem respecteren worden acceptabel en operationeel geacht.

Buller: “The economics profession has been instrumental to the maintenance and continued success of this project of governance, particularly by cementing the impression that a planned and state-or-otherwise coordinated approach to transitioning the global economy away from fossil fuels is a futile endeavor. The default position is one of constant assurance that no action taken to advert the possibility of catastrophic ecological damage will damage ‘the economy’, understood through the impossibly narrow frame of GDP growth – itself inappropriately conflated with human welfare as well as a historically recent and contestable objective.” 

U zult de afgelopen tijd ongetwijfeld gehoord hebben van allerlei groene initiatieven zoals net zero, net positive, carbon pricing, ESG en ecosystem services. Deze initiatieven worden door het internationale bedrijfsleven en de internationale politiek massaal gepresenteerd als oplossingen voor de urgente maatschappelijke problemen. Er wordt ons vanuit het bedrijfsleven en de politiek te kennen gegeven dat zij zich ervan bewust zijn dat radicale veranderingen noodzakelijk zijn, en dat zij met deze groene initiatieven deze rigoureuze beslissingen ook nemen.

The Value of a Whale laat echter zien dat dit een loze belofte is. In werkelijkheid is alles wat er momenteel onder de groene noemer plaatsvindt meer van hetzelfde. Groen is voornamelijk een nieuwe groeimarkt: een nieuwe manier om financieel rendement te behalen. Groen is gewoon oud kapitalisme in een nieuw, groen-geëngageerd jasje. Het is in essentie allemaal greenwashing.

Dit boek is een even ontluisterende als onthutsende leeservaring. Het is een reality check van jewelste. Buller onderbouwt haar observaties en conclusies minutieus met overtuigende data en concrete voorbeelden. Als lezer kun je uiteindelijk niet anders dan een pijnlijke conclusie trekken: we leven in een marktfundamentalistische wereld.

Ons leven is ver-economiseerd en wij zijn volledig geconditioneerd en gecultiveerd door marktbeginselen. Money really makes the world go around. We hebben dan ook helemaal niets te verwachten van groene interventies die uit het bestaande economische systeem komen. Echte groene oplossingen beginnen bij economische systeemverandering.