Als je op 25 december bent geboren en Noël (kerst) heet, heb je dan niet bij voorbaat een bijzondere relatie tot religie?
"Mijn geboortedatum is natuurlijk deels toeval, maar uit de combinatie met mijn naam mag wel worden opgemaakt dat mijn ouders gelovig waren. Ik ben in een overtuigd rooms-katholiek milieu geboren en een groot deel van mijn familie is nog steeds met grote toewijding katholiek. Dat geldt niet voor mijzelf."
Welke invloed heeft het katholicisme op je uitgeoefend?
"Mijn ouders hebben me katholiek opgevoed en totdat ik in 1968-1969 naar de universiteit ging, waren alle scholen die ik bezocht katholiek. Ik werd omringd door paters, zusters en Jezuïeten. We gingen elke dag naar de mis, kregen godsdienstles en biechtten. En natuurlijk ben ik gedoopt en heb ik eerste en tweede communie en belijdenis gedaan.
Tot mijn achttiende was ik zeer gelovig en vroom. Als misdienaar heb ik het hele programma doorlopen dat we in Frans katholiek jargon de bloempot, pot de fleur, noemen; van jongetje met koorhemd tot aan ceremoniemeester van de rituelen aan het altaar. Dat was zeer belangrijk voor me. De wereld bestond enkel uit dit universum, vormgegeven door mijn ouders en de school.
De eerste twijfel ontstond toen ik naar een kostschool 150 kilometer verderop ging. De school stond als zeer streng en religieus bekend. Er heerste een ijzeren discipline; we mochten niet naar buiten zonder begeleider. Toen ik daarna in Bordeaux naar de universiteit ging, ontdekte ik een compleet andere wereld.
Er bleken nog andere godsdiensten met een boek te bestaan, die ook iets waardevols konden bijdragen. Ik ontdekte dat je heel goed zonder religie kon leven en humanistische waarden kon koesteren; dat er atheïstische en agnostische filosofen en denkers waren, waarvan je veel kon leren. Ik realiseerde me dat ik tot dan toe in een gesloten wereld had geleefd, al heb ik veel respect voor mijn ouders en de waarden die ze mij bijbrachten, en houd ik veel van hen.
In Bordeaux ben ik zeer beïnvloed door twee mannen: de filosoof en protestantse theoloog Jacques Ellul, bij wie ik college volgde over de geschiedenis van de politieke ideeën en over techniek, en zijn naaste medewerker, de agnost Bernard Charbonneau. Via hen ben ik halsoverkop de groene beweging van de jaren zeventig ingedoken. Ik wist niets van de ecologische ideeën; in het katholicisme bestaat een dergelijke zelfkritische en beschouwende denkwijze niet. Zij leerden mij de cultuur van de twijfel. Maar het katholicisme heeft sporen nagelaten in mijn leven en die zullen er altijd blijven."
Wat is jouw eigen definitie van religie?
"Religie: is het een kruis dat men draagt uit vrees voor God of een hulpstuk om onze eindigheid te accepteren? Ik zie gelovigen niet als zwakkelingen, maar ik denk dat het geloof niet de beste manier is om tegen onze gevoelens van eindigheid te strijden. Iemand die in het geloof is grootgebracht moet zich losmaken uit deze wijze van denken en aanvaarden dat we alleen via menselijk handelen onze condition humaine op ons kunnen nemen. Ik heb die moeite genomen."
Het groene denken, of op zijn Frans, het ecologisme, heeft verschillende bronnen: materiële en spirituele. Wordt het politieke ecologisme beïnvloed door de aanwezigheid van religie in het publieke debat?
"Het ecologisme komt voort uit verschillende bewegingen die zich vaak door religie lieten inspireren. Bijvoorbeeld de transcendentalistische beweging van Ralph Waldo Emerson uit het Amerika van de negentiende eeuw. Hij geloofde in een bepaalde harmonie tussen mens en natuur. Dat was direct geïnspireerd door het protestantisme.
Ellul, notabene zelf theoloog, hoort bij de ecologische denkers die religie en ecologie nooit met elkaar hebben vermengd en die de geschiedenis van de relatie van de mens met de natuur niet als een liefdesverhaal beschouwen, maar als een strijd. Ik volg deze visie van de Franse school.
In tegenstelling tot wat sommige ecologische activisten willen doen geloven, is de natuur niet gastvrij, maar de vijand van de mens. Die heeft de natuur vanaf het eerste begin proberen te beheersen. Het huidige probleem is niet het beheersen van de natuur, maar het beheersen van de beheersing. Die beheersing heeft een religieus karakter. De Duitse denker Günther Anders spreekt in dit verband van de ‘schaamte van Prometheus’. De mens denkt dat hij God is, denkt God te naderen, maar het zal hem nooit lukken, want volgens mij is er geen God.
Het ecologisme is zonder twijfel een van de stromingen die het meeste door religie is beïnvloed. Maar niet de enige. Dat geldt ook voor het marxisme, de religie van de vooruitgang. Het marxisme is een messianistisch project voor een wereld waarin iedereen gelijk is en waarin geen oorlog meer wordt gevoerd.
Je zou het ecologisme en het communisme kunnen zien als twee varianten van politiek gedachtegoed dat door religie is beïnvloed. Moderne ecologische bewegingen, zoals die in Latijns-Amerika, kennen die invloed ook. De ecologie van de bevrijding is beïnvloed door de bevrijdingstheologie van Leonardo Boff."