Alternatief
Het kernwoord voor echt links is in mijn visie: alternatief. Daarom kies ik ook voor de definitie van Willem Schinkel: 'Links van links is een ruimte waar nog over werkelijke alternatieven gedacht kan worden.' (2) Schinkel pleit voor 'utopisch denken': 'Links staat voor revolutionaire in plaats van evolutionaire verandering'. (3) Het euvel van het huidige links, of het nu ideologische veren heeft of niet, is dat het de bestaande orde volledig accepteert en zich erbij lijkt neer te leggen dat er geen werkelijke alternatieven meer zijn. Ik zie er veel in om die 'utopische horizon' van Schinkel te verkennen en te zoeken naar een andere wereld dan de huidige maatschappelijke orde.
Over welke revolutionaire veranderingen hebben we het dan? Een drietal rake observaties van Willem Schinkel zal ik inkleuren met een paar eigen alternatieven.
Democratie
Om te beginnen kijken we naar het functioneren van onze democratie. Terecht beschouwt Schinkel populisme als een kritische prikkel om onze democratie te reanimeren. Zijn treffende metafoor 'Museum Nederland' geeft aan dat we geneigd zijn vooral de democratie te conserveren in de vorm waarin we haar in het verleden hebben gegoten. Maar democratie 'vergt een permanente revolutie, indachtig de voormoderne betekenis van 'revolutie' als een cyclisch terugkerend proces.' (4)
Wij zijn na jaren van gezapige democratie gewoon lui geworden. We maken één keer in de zoveel jaar de gang naar de stembus en dan kunnen we weer jaren mokken over wat die domme politici allemaal verkeerd doen. Echte zeggenschap voor het volk betekent dat mensen ook zelf de handen uit de mouwen moeten steken en 'vuile handen' maken.
In de organisatie waar ze werken, in de buurt waar ze wonen, op de school waar hun kinderen zitten en in het tehuis waar hun ouders verblijven, meepraten en meebeslissen over de verdeling van de middelen die samen zijn opgebracht. Niet allemaal tegelijk natuurlijk. Net als in het klassieke Athene zouden we kunnen loten wie voor een jaar het (mede)bestuur van de wijk, de school of de organisatie vormen. (5) Het grote voordeel zal zijn dat iedereen geconfronteerd wordt met de dilemma's van besturen.
Dat bedoel ik nou met links van links: het moet wezenlijk anders, het moet veel democratischer, op elke schaal: in buurt en bedrijf, in stad en land en niet te vergeten in Europa en de rest van de wereld.
Economie
'Kapitalisme als religie: het credo van het krediet' luidt de veelzeggende tussenkop in een hoofdstuk waarin Willem Schinkel bepleit de staat een doorslaggevende macht te bezorgen ten opzichte van marktpartijen en banken; een macht die ze onder meer moet benutten om de 'groeifetisj' te reguleren (6). Een vermeldenswaardige redenering van zijn hand is dat systeembanken die te groot zijn om 'om te vallen' feitelijk dus een publiek belang dienen. Voor zulke belangen hadden we nu juist de overheid in het leven geroepen. De staat, lees: de politiek moet die taak dus terugveroveren.
In het verlengde van Schinkels redenering richt ik me op de 'utopie' dat de overheid 'namens ons allemaal' de functie van ultieme scheidsrechter in de samenleving uitoefent. Als we de redenering van de overheid 'namens ons allemaal' consequent doortrekken, kom je er bijvoorbeeld op uit dat de overheid alle grond beheert waarop wij, de desbetreffende burgers die deze overheid constitueren, ons bevinden. Want wat is het eigenlijk voor een absurd idee dat een mens een stukje van de planeet waarop wij leven in eigendom heeft?
En daarop iets lelijks mag bouwen dat vervolgens jarenlang leeg de horizon staat te vervuilen, zodat andere mensen als op die plek een werkplaats, atelier, tuin of speelplaats was gekomen er niet veel nuttigere dingen kunnen doen, terwijl het oorspronkelijke doel, er nog meer geld mee verdienen dan al op de bankrekening stond, niet eens gehaald wordt. Dat vinden wij met zijn allen toch niet goed? Dat laten wij toch niet toe?
De ruimte is van ons allemaal samen en als je die wilt gebruiken voor iets wat alleen jouw particuliere belang dient, dan moet je daar maar wat voor over hebben. Op links van links kan dat gewoon.
Ecologie
'De samenleving kenmerkt zich door een enorme productie van goederen en diensten waarmee het welzijn nauwelijks is gediend (...)'. Het zou weer een citaat van Schinkel kunnen zijn (die wijst op verschillende plaatsen op de onhoudbaarheid van de huidige economische 'groei om de groei' (7), maar deze keer neem ik mijn toevlucht tot een artikel van econoom en theoloog Ad Marijs (8). Die laat namelijk heel mooi zien dat 'de markt' helemaal niet efficiënt werkt: hij wijst op het al lang bekende feit dat de aanschaf van goederen en diensten boven een bepaald niveau geen bijdrage meer levert aan de kwaliteit van het leven (vergelijk de piramide van Maslow).
Toch worden die producten in overvloedige mate aangeboden en geconsumeerd. Onze consumptiemaatschappij leeft van een groei die op den duur niet 'volhoudbaar' is, om het fraaie Zuid-Afrikaanse equivalent te gebruiken.
Interessant aan zijn betoog is de invalshoek van de consumptie, die wij als consumenten immers kunnen beïnvloeden, en de relatie die hij aanbrengt met de menselijke waarden die in het geding zijn. Zijn conclusie na een analyse van de functie die feitelijk overbodige consumptie (9) heeft in onze samenleving (identiteit, positiebepaling e.d.), luidt 'dat de kwaliteit van de menselijke ontplooiing door de consumptiegroei niet toeneemt maar afneemt. Ons welzijn is 'gebaat bij een veel minder grote nadruk op materialistische waarden'. (10)
Ook deze redenering is er een links van links. Niet binnen het referentiekader van de consumptiemaatschappij duurzaamheid bepleiten, maar het kader zelf opblazen, zodat er mentale ruimte ontstaat voor een alternatief. In de woorden van Marijs: 'een heel ander soort samenleving met een heel ander soort consumptief gedrag'(11) en 'niet alleen veranderingen in levensstijlen maar in de hele sociale structuur' (12). Relativering en zelfs afwijzing van macht, imago en bezit kan heel 'productief' zijn. (13)
Utopie
We zijn de laatste jaren getuige van veel initiatieven waarin ruilen in plaats komt van kopen, gebruiken in plaats van hebben en delen in plaats van verhandelen. Dat zijn precies de alternatieven van het soort dat we nodig hebben. Alternatieven die aansluiten bij basale menselijke ervaringen in de natuurlijke omgang met andere mensen. We willen toch allemaal dat onze kinderen hun speelgoed delen met hun vriendjes, als ze er te groot voor geworden zijn, geven we het aan iemand anders die het nog kan gebruiken en we leren ze om anderen naar vermogen te helpen waar dat nodig is.
Maar als we als volwassenen iets voor iemand overhebben en die helpt ons in ruil daarvoor met wat anders, heet het ineens het grijze circuit. Op links van links zal dit humane gedrag juist worden gewaardeerd. Een utopie is waar iedereen zo met elkaar omgaat. Dat zou helemaal niet onbereikbaar moeten zijn.
Zo links zou GroenLinks moeten zijn... dat is in alle opzichten links van het huidige links en zeker links van het huidige GroenLinks.
Dit artikel is in uitgebreidere vorm gepubliceerd in Waterstof nr. 63 en op de weblog Patrick Politiek.