‘We moeten bewijzen dat vrije samenlevingen het beter doen’

In elf boeken heeft u de transformatie van Europa in de afgelopen halve eeuw beschreven. Hoe verhoudt uw nieuwste boek Homelands zich tot uw andere boeken?

“Het heeft me eigenlijk vijftig jaar gekost om dit boek te schrijven. Aan de ene kant is het een samenvatting van al mijn eerdere werk over Europa. Ik kijk terug op alle gebeurtenissen die ik heb meegemaakt, alle mensen die ik heb ontmoet en al het onderzoek en denken over Europa in de afgelopen halve eeuw. 

Ik was nog maar net tot die conclusie gekomen of Viktor Orbán begon mijn ongelijk te bewijzen.”

Al in 2010 begon hij systematisch de Hongaarse democratie te ontmantelen...

“Dat klopt. En nu chanteert hij de hele EU bij een van de belangrijkste strategische kwesties van onze tijd: steun aan Oekraïne. Tijdens de bijeenkomst van de Europese Raad in december 2023 gijzelde hij de EU inzake de toetreding van Oekraïne en blokkeerde hij vervolgens financiële steun. 

Oekraïne heeft ook onze illusie van eeuwigdurende vrede aan diggelen geslagen. We dachten dat we op weg waren naar een idyllische kantiaanse ‘eeuwige vrede’, dat we ons geen zorgen meer hoefden te maken over de harde militaire component van veiligheid. Deze naïviteit is faliekant gelogenstraft. Daarom stel ik dat 24 februari 2022 het begin is van een nieuwe historische periode.”

...en daarmee het einde van het tijdperk na de val van de Berlijnse Muur, dat u de ‘post-Muur-periode’ noemt. De naoorlogse periode na 1945 en de post-Muur-periode na 1989 vormen het conceptuele kader waarmee u de ontwikkeling van Europa analyseert in Homelands.

“En het zijn echt overlappende periodes. Dat is zeer ongebruikelijk voor de Europese orde. Normaal gesproken worden bij een groot historisch keerpunt in Europa alle kaarten in de lucht gegooid en komen ze neer in een nieuw patroon, zoals in 1815 of 1918. Maar de Europese orde na de val van de Muur hield in wezen de naoorlogse orde intact. De West-Europese orde – gedefinieerd door bijvoorbeeld vrijheid, liberale democratie, de EU en de NAVO – werd simpelweg uitgebreid naar de andere helft van het continent. 

Maar met die uitbreiding ontwikkelden we in de post-Muur-periode een reeks illusies over de vooruitgang van vrede, vrijheid en democratie. In de naoorlogse periode dachten mensen helemaal niet zo. Ze wisten dat alles op het spel kon komen te staan. Ze wisten hoe belangrijk militaire veiligheid is.”

24 februari 2022 heeft ons opnieuw herinnerd aan het belang van militaire veiligheid.

“Precies. De grootschalige invasie van Oekraïne heeft onze illusies verbrijzeld en markeert daarmee het einde van het post-Muur-tijdperk. De overgang naar de nieuwe periode die nu begint is ongelooflijk belangrijk. Want voor de politiek geldt wat voor het leven en voor relaties geldt: het begin doet ertoe. De eerste jaren na 1945 hebben de Europese orde voor tientallen jaren gevormd, net als de eerste jaren na 1989. Wat we nu doen is intrinsiek belangrijker dan wat we in 2003 of 2013 deden.”

Betekent de Russische invasie van Oekraïne niet eerder dat we terugkeren naar de naoorlogse periode? Zoals u al zei hadden we voor de val van de Muur niet de illusie van eeuwige vrede en vrijheid. Moeten we terugkeren naar oude denkpatronen?

“Niemand stapt twee keer in dezelfde rivier. De wereld waarin we nu leven is aanzienlijk anders. Van 1949 tot 1989 hadden we een redelijk stabiele bipolaire wereld, met twee grootmachten. De wereld waarin we nu weer terecht zijn gekomen lijkt noch daarop, noch op de wereld na de val van de Muur. Zij lijkt meer op het Europa van eind 19e eeuw. Een wereld van realpolitik, waar oorlog terug is als politiek instrument en waar er geen duidelijke bipolaire structuur is, maar meerdere middelgrote machten. 

Dit is een wereld van verbintenissen à la carte, waarin landen als India, Turkije, Brazilië of Zuid-Afrika geen noodzaak voelen om zich aan te sluiten bij het Westen of het Oosten, bij ons of bij China, bij ons of bij Rusland. Ze vinden het prima om meerdere partnerschappen te onderhouden. Dat is heel anders dan in de naoorlogse periode. En wij Europeanen hebben grote moeite om ons daaraan aan te passen, denk ik.”

Europa heeft gereageerd op de aanvalsoorlog van Rusland en er heeft een omslag in het denken plaatsgevonden. Hoe beoordeelt u, nu Oekraïne zijn derde oorlogsjaar ingaat, de reactie van Europa en in het bijzonder die van Duitsland, waar een Zeitenwende werd uitgeroepen?

“Uw lezers kennen de theorie, die teruggaat op Jean Monnet, dat de Europese integratie vooruitgang boekt door crises. Elke keer dat de EU met een crisis wordt geconfronteerd, reageert zij met een integratiestap die haar sterker maakt. De waarheid is: soms wel, soms niet. Ik daag iedereen uit om mij te vertellen hoe de vluchtelingencrisis van 2015/2016 de Europese integratie daadwerkelijk heeft bevorderd!”

Maar in het geval van Oekraïne heeft het mechanisme van uitdaging en reactie duidelijk gewerkt.

“Dat is inderdaad duidelijk. We zagen een indrukwekkende eensgezindheid en snelle veranderingen. Wie had aan de vooravond van 24 februari 2022 gedacht dat de EU de Europese Vredesfaciliteit zou gebruiken om wapens en munitie voor Oekraïne te financieren? Dat is buitengewoon. De vraag is of we dit kunnen volhouden. En zijn we in staat om meer te doen?

Nu de steun van de VS voor Oekraïne snel afbrokkelt, moeten we nóg meer doen om Oekraïne te helpen iets te bereiken dat we een overwinning kunnen noemen. Genoegen nemen met de huidige territoriale verdeling, waarbij Poetins Rusland bijna een vijfde van Oekraïne bezet, is geen overwinning. Dat is een nederlaag. Laten we daar heel duidelijk over zijn.”

Wat betekent dat voor de Zeitenwende? Moet die niet verder ontwikkeld worden na twee jaar oorlog?

“Duitsland heeft een lange weg afgelegd. Het duurde ongeveer een jaar vanaf de Zeitenwende-toespraak van bondskanselier Olaf Scholz tot het daadwerkelijk trekken van de juiste consequenties en het aanzienlijk bewapenen en steunen van Oekraïne. Nu is Duitsland de op één na grootste ondersteuner van Oekraïne. 

Maar het is nu ook tijd om een stap verder te gaan. We hebben een tweede Wende binnen de Zeitenwende nodig. Deze zou inhouden dat we begrijpen dat we alles moeten doen wat nodig is om Oekraïne daadwerkelijk iets te laten bereiken dat met recht een overwinning genoemd kan worden. Iets dat door de Oekraïners zal worden gezien als een overwinning, door de Russen als een nederlaag en door de rest van de wereld als een overwinning van Oekraïne en een nederlaag voor Rusland. 

Opiniepeilingen laten zien dat de rest van de wereld denkt dat het Westen in oorlog is met Rusland en dat Rusland aan de winnende hand is. Onze westerse en Europese geloofwaardigheid staat op het spel. Dit is de volgende stap die gezet moet worden met de tweede verjaardag van de Zeitenwende.”

Uw boek Homelands beschrijft niet alleen de stemming en politieke moed van gewone Europeanen, maar laat ook zien hoe politieke leiders, zoals Helmut Kohl, Margaret Thatcher en Michail Gorbatsjov, de geschiedenis hebben vormgegeven. Welke politieke leiders doen dat vandaag de dag? Poetin, Xi, Zelensky – moeten we historisch leiderschap vandaag eerder buiten de EU zoeken?

“De geschiedenis is altijd een wisselwerking tussen diepe structuren en processen enerzijds en conjunctuur, toeval en individueel leiderschap anderzijds. We hadden beide nodig om de post-Muur-periode te kunnen betreden. Als het gaat om het vormgeven van de Europese geschiedenis van vandaag, ben ik bang dat u gelijk hebt. De grote namen, slechte en goede, bevinden zich buiten de EU – Vladimir Poetin, Xi Jinping, Donald Trump, en aan de goede kant Volodymyr Zelensky. 

We hebben wel een aantal goede leiders in Europa. Commissievoorzitter Ursula von der Leyen heeft op indrukwekkende wijze leiding gegeven aan de reactie van de EU op de invasie van Oekraïne. Kaja Kallas, de premier van Estland, is fantastisch geweest. In Duitsland heeft de groene vicekanselier Robert Habeck ook uitstekend werk verricht. Maar als we deze nieuwe periode willen vormgeven, moeten we naar een nieuw niveau.”

Wat bedoelt u daarmee?

“Een van de problemen is dat nationale regeringsleiders in Europa niet echt willen dat de topfuncties in de EU toevallen aan de beste mensen. Ze houden niet van concurrentie. Ze willen de show zelf leiden. Het is dus absoluut cruciaal dat we dit jaar na de Europese verkiezingen gaan voor de allerbeste mensen in de topfuncties. We hebben een nieuwe kwaliteit van Europees leiderschap nodig om ons deze nieuwe periode binnen te loodsen.”

2024 markeert ook de twintigste verjaardag van de grootste uitbreiding van de EU in de geschiedenis, de toetreding van de nieuwe democratieën uit Midden- en Oost-Europa. In de afgelopen twintig jaar hebben we, zoals u al zei, een terugval gezien in de democratie en een uitholling van de rechtsstaat, vooral in Hongarije. Terwijl de verkiezingen in Polen een helder licht in die duisternis waren, worden autoritaire tendensen over het algemeen sterker. Hoe verklaart u deze ontwikkeling?

“De Poolse verkiezingen van 2023 waren ongelooflijk belangrijk. Ze toonden aan: je kunt nog steeds verkiezingen winnen. Zelfs een nationalistische, populistische partij die het misbruik van staatsmacht zo ver doorvoert dat de verkiezingen procedureel vrij zijn, maar zeker niet eerlijk, valt te verslaan.

Het gaat er ook om hóé deze verkiezingen werden gewonnen. Op 4 juni 1989, toen de Polen de kans hadden om een einde te maken aan veertig jaar communisme, ging slechts 62 procent van de stemgerechtigden naar de stembus. Op 15 oktober 2023 kwam 74 procent opdagen. Meer vrouwen dan mannen. Uit onderzoek bleek dat als alleen de mannen hadden gestemd, de populistische PiS aan de macht zou zijn gebleven. Ook gingen er meer kiezers onder de 29 jaar stemmen dan boven de 60 jaar. Dat is ongehoord in Europa! Normaal gesproken zijn het de ouderen die bij elke stemming komen opdagen. Hier valt dus echt een les uit te trekken.”

Maar wat verklaart de tegenslagen voor democratie en rechtsstaat?

“Er zijn natuurlijk vele redenen. Een daarvan is de overmoed waar ik het in mijn boek over heb, namelijk dat het liberalisme in hoge mate werd gereduceerd tot louter economisch liberalisme. Deze financiële globalisering en dit soort kapitalisme hebben gewoon niet gewerkt voor delen van onze samenlevingen. 

Dan verschijnen populisten ten tonele die beweren alle antwoorden te hebben en claimen namens het volk te spreken tegen de vreselijke, liberale, kosmopolitische grootstedelijke elites. Dit is een krachtig, nationalistisch verhaal, met conservatief cultureel beleid en links economisch en sociaal beleid. Een grote rol voor de staat en gulle aalmoezen. Het is een zeer effectieve formule.

En in MIdden- en Oost-Europa stuiten deze populisten op fragiele staatsinstellingen. Ze zijn niet fragiel omdat ze Oost-Europees zijn. Het is niet cultureel bepaald. In hele nieuwe democratieën zijn de instellingen nu eenmaal fragieler zijn dan in oude, gevestigde democratieën.”

U bent bijzonder kritisch over het onvermogen van de EU om deze ontwikkeling te voorkomen. In uw boek stelt u dat de VS meer actie ondernam tegen Hongarije dan de EU.

“Absoluut. Het is een van de grote mislukkingen van de EU, al sinds 2010 toen Orbán aantrad. Weet u hoe lang zijn Fidesz-partij nog lid was van de Europese Volkspartij (EVP) van christendemocraten en conservatieven? Mensen vertelden me altijd dat Orbán eigenlijk perfect meewerkte, dat het maar een klein probleem was, dat we hysterisch waren. Kijk waar we nu staan. Viktor Orbán gijzelt de toekomst van Europa. Dus ja, ik ben zeer kritisch. Ik denk dat het probleem enorm is onderschat.”

Wat had men moeten doen?

“Laten we Duitsland als voorbeeld nemen. Om heel eerlijk te zijn, ik denk dat Duitsland hier bij uitstek gefaald heeft. Het land heeft een buitengewoon grote invloed in Hongarije. De Hongaarse economie is enorm afhankelijk van de Duitse auto-industrie. Maar Duitsland heeft zijn macht niet gebruikt. 

Ik weet zeker dat mijn vriend Michael Ignatieff, voormalig voorzitter van de Centraal-Europese Universiteit in Boedapest die door Orbán is weggejaagd, het niet erg zou vinden als ik zou vertellen dat hij ooit tegen me zei: ‘Weet je, het enige dat ons in Boedapest had kunnen houden was een telefoontje van Angela Merkel naar Viktor Orbán.’ Eén telefoontje. Maar dat telefoontje kwam nooit.”

Welke lessen moet Europa trekken uit de uitbreiding en wat moet Europa beter doen voor anderen, zoals Oekraïne?

“Het uitbreidingsproces van de EU is vrijwel tot stilstand gekomen. Tussen 2008 en nu is slechts één land – Kroatië – tot de EU toegetreden. Nu hebben we een nieuwe dynamiek met Oekraïne, Georgië, Moldavië en de westelijke Balkan. Dit geeft ook een nieuwe impuls aan de agenda voor de ondersteuning van democratie.

Toch denk ik dat de uitbreiding deze keer heel anders moet worden aangepakt. Het kan niet zo zijn dat Noord-Macedonië, een kandidaat-lidstaat sinds 2005, twintig jaar in de wachtkamer zit, wachtend tot alle 267 vakjes zijn afgevinkt. Zo kunnen we niet doorgaan. Ik denk dat de toetreding stapsgewijs moet plaatsvinden. Zeker als je een land binnenhaalt dat in oorlog is en verwoest is door een brute aanvalsoorlog. Voor Oekraïne moet er een koppeling worden gemaakt tussen wederopbouw en hervormingen binnen Oekraïne en toenadering tot de EU op verschillende gebieden.”

Welke voordelen heeft deze aanpak?

“Ten eerste creëer je een positieve feedback-lus. Je doet iets, je krijgt iets. Het motiveert Oekraïne en anderen om de volgende stap te zetten. Ten tweede betekent het dat de allermoeilijkste kwesties, zoals hoe Oekraïne te integreren in het Gemeenschappelijk Landbouwbeleid van de EU, of de verdeling van het stemrecht, pas later in het proces aan de orde komen. Het geeft ons meer tijd voor de essentiële hervormingen die nodig zijn in de bestaande EU, terwijl de kandidaat-lidstaten toch het gevoel houden dat ze vooruitgang boeken.”

Uw werk stond altijd in het teken van vrijheid en Europa. Beide worden bedreigd, in een volledig nieuwe context van een wereld uit balans. Waaruit put u hoop en optimisme in deze tijden?

“Als mensen onvrijheid hebben ervaren, verlangen ze naar vrijheid. Polen is een goed voorbeeld. Of neem Oekraïne. Er is dat prachtige Oekraïense woord volya. Het betekent zowel vrijheid als de wil om voor vrijheid te vechten.

Of kijk naar andere samenlevingen. Veel jonge mensen uit Rusland en China hebben hun thuisland de rug toegekeerd. Of vraag aan mensen in Zuid-Afrika of Brazilië: waar zou je willen wonen? Niemand antwoordt: Rusland. Bijna niemand noemt China. Ze willen in Europa of de Verenigde Staten wonen. En dat is niet omdat we rijk zijn. China is nu ook behoorlijk rijk. Het is omdat we vrij zijn.

Vrijheid heeft een sterke aantrekkingskracht – universele aantrekkingskracht – op de hoofden en harten van mensen. Daar heb ik groot vertrouwen in.”

Wat moeten we doen om meer mensen in Europa mee te krijgen?

“We moeten bewijzen dat vrije samenlevingen het beter doen. Want daar hebben we gefaald. We zijn er niet in geslaagd gelijkheid en welvaart voor iedereen te garanderen en klimaatverandering effectief te bestrijden. Het is aan ons om het elementaire menselijke verlangen naar vrijheid te vertalen in effectieve maatregelen door middel van goed beleid.”

Dit interview werd in december 2023 gehouden. Het verscheen eerder, in het Duits, in böll.thema en, in het Engels, op de website van de Heinrich-Böll-Stiftung Europese Unie.