Waarden en pragmatisme: Europa in een veranderende wereld

Je hebt aan beide kanten van het IJzeren Gordijn gewoond. Welke rol heeft het ideaal van vrijheid gespeeld in je persoonlijke en politieke leven?

“Mijn jeugd in de Sovjet-Unie heeft mijn politieke ideeën sterk beïnvloed. Ik ben opgegroeid in een land in verval, met een kwakkelende economie, een gebrekkige ideologie en een strak afgesloten informatiesfeer. Oppositie was niet alleen zinloos, maar ook een volstrekt onbekend concept. Individualisme was ongewenst en het concept van ‘persoonlijk’ werd op grove wijze ondergeschikt gemaakt aan het ‘collectief’: het viel per definitie buiten onze ervaring. Perestrojka, de openstelling van de Sovjetmaatschappij en -economie in de jaren tachtig, was een proces van het ontdekken van vrijheid, historische waarheden en, in feite, jezelf. Vrijheid is voor mij dus niet alleen een politiek, maar ook een zeer persoonlijk project.

Mijn werk in het Europees Parlement is het tegenovergestelde van het leven dat ik zou hebben geleid als ik destijds in Rusland was gebleven. De volharding die ik nu aan de dag leg als het gaat om het verdedigen van de vrijheid van ieder van ons, is gebaseerd op het feit dat ik heel goed weet wat het betekent om die vrijheid niet te hebben. Sommige mensen zien mijn vasthoudendheid als het gaat om vrijheid en liberale democratie als een ergernis of een last. Ik ben zeer dankbaar dat ik die last mag dragen.”

Dertig jaar geleden dachten we dat de liberale democratie overal zou zegevieren. Nu brokkelt de wereldorde af en verkeert het trans-Atlantische bondgenootschap in crisis. Wat is er gebeurd?

“Democratieën zijn op meerdere niveaus en bij vele gelegenheden op de proef gesteld. De financiële crisis van 2008, de coronapandemie, een enorme crisis in de kosten van levensonderhoud na de agressie van Rusland tegen Oekraïne. Burgers over de hele wereld vragen zich af wie hen het beste kan beschermen. Autoritaire leiders zien deze crises als een unieke kans. Ze hebben deze benut om hun greep op samenlevingen te versterken onder het mom van het herstellen van de stabiliteit. Ze hebben ook misinformatie en een gebrek aan transparantie gebruikt om hun falen te verdoezelen en geven de democratie de schuld van onze vele tekortkomingen.

De crisis in de trans-Atlantische betrekkingen is van een andere aard. Het onderliggende probleem hier is dat gemeenschappelijke waarden in twijfel worden getrokken door een specifieke regering die globalistisch exceptionalisme heeft verruild voor isolationisme. De mondiale invloed van de VS is niet langer een integraal onderdeel van het nationale zelfbeeld.

Bovendien is er in een wereld van deals geen ruimte voor langdurige allianties – of in ieder geval voor het vertrouwen en de betrouwbaarheid die daarvoor nodig zijn. Onder Trump 2.0 zijn de VS een impulsieve en onvoorspelbare partner geworden die maximale flexibiliteit vereist en weinig betrouwbaarheid biedt. Langetermijnplanning, die zekerheid zou bieden, is vrijwel onmogelijk geworden. Het trans-Atlantische bondgenootschap staat dus voor een cruciale test, niet alleen politiek gezien, maar ook wat betreft zijn voortbestaan. Het beleid van Trump ontwricht de wereldorde, en door het gebrek aan vertrouwen binnen het bondgenootschap en het chaotische optreden van Washington op het wereldtoneel is onze Trump 1.0-strategie van ‘afwachten’ niet langer houdbaar.

Maar het grootste risico voor liberale democratieën komt niet voort uit de verzwakking van het bondgenootschap, maar uit de ideologische beslissing van de regering-Trump om een beschermheer te worden van antiliberale krachten. Dit is de enige vorm van internationale ideologische outreach die de huidige Amerikaanse regering interesseert. Haar standpunt zal de liberale democratieën verzwakken en het verval van het trans-Atlantische bondgenootschap versnellen. De identiteit van het bondgenootschap als een gemeenschap van waarden in plaats van louter complementaire belangen staat op het spel.

De liberale democratie heeft niet gefaald, maar staat wereldwijd onder aanzienlijke druk, van buitenaf door autoritaire machten en van binnenuit door sociale verdeeldheid en systeemcrises. Aangezien de EU, nu de VS is afgehaakt, de grootste liberaal-democratische leider is in de wereld, hebben we een unieke rol te spelen bij het beschermen en mogelijk hervormen van de wereldorde.”

Europa herbewapent zich om het hoofd te bieden aan de toenemende geopolitieke spanningen. Is militaire macht verenigbaar met het Europese project als vredesproject? En kunnen de Europese Groenen een zinvolle bijdrage leveren aan het aanpakken van de huidige uitdagingen, terwijl ze hun vasthouden aan hun identiteit als een in pacifisme gewortelde beweging?

“Het Europese project is een vredesproject omdat het Europeanen bij elkaar heeft gebracht en hen in staat heeft gesteld een gemeenschappelijke ruimte van vreedzame co-existentie te ontwikkelen. Het is echter geen vredesproject in de zin van weerloze naïviteit. De Europese Unie was nooit geopolitiek naïef, omdat zij altijd kon rekenen op de bescherming van de NAVO. Maar nu de vastberadenheid van de VS om hun leidende rol in de trans-Atlantische samenwerking voort te zetten aan het wankelen is, moeten we het bondgenootschap eerst aanvullen met – en op lange termijn vervangen door – Europese capaciteiten. Ik zie geen tegenstrijdigheid tussen vrede en geopolitiek bewustzijn. De EU blijft een vredesproject omdat ze op samenwerking is gebaseerd; het is ook een geopolitiek volwassen project omdat ze zichzelf wil kunnen verdedigen.

Als Groenen mogen we niet toestaan dat onze ideologische grondslagen worden gereduceerd tot een zeer eendimensionaal begrip van pacifisme. Er zijn veel actoren, vooral buiten de groene beweging, die proberen ons een dergelijk beperkt begrip op te dringen. Maar als we vaststellen dat groene buitenlandse politiek veelzijdig en contextueel is, zullen we weinig moeite hebben om onze principes te combineren: pacifisme is geen defaitisme, en we zetten ons heel duidelijk in voor de verdediging van landsgrenzen, internationaal recht, mensenrechten en democratische ruimtes. Wij zijn anti-kolonialisten en accepteren geen geweld door tirannen. Deze principes maken defensieve capaciteiten en solidariteit met slachtoffers van agressie tot een behoorlijk groene onderneming. Ik heb deze visie al in 2015 uiteengezet in een manifest voor de Duitse Groenen.  

Maar het is ook belangrijk om te kijken naar de veranderende context. Nu Rusland steeds agressiever optreedt en de VS steeds minder solidariteit toont, staan wij, de EU, er alleen voor. Dit betekent dat we onze principes moeten heroverwegen om onze waarden te verdedigen. Onze waarden blijven dezelfde, maar onze strategieën veranderen. De Groenen kunnen hierbij een constructieve rol spelen als we onszelf zien als een brug tussen verantwoordelijk vredesbeleid en realistisch veiligheidsbeleid. En met de onbetwistbare geloofwaardigheid die we op het gebied van defensie hebben opgebouwd door onze steun aan Oekraïne, hebben we een speciale missie: we moeten ervoor zorgen dat herbewapening geen doel op zich wordt, maar blijft ingebed in een buitenlands beleid dat diplomatie, klimaatbescherming en mensenrechten niet uit het oog verliest. En om terug te komen op de waarde van vrijheid: als we vrijheid serieus nemen, moeten we in staat zijn om die te verdedigen, ook tegen krachten van buitenaf.”

Toch lijken de EU-lidstaten uiteenlopende visies te hebben op democratie, vrijheid en veiligheid, gebaseerd op hun geografische ligging en historische ervaringen. Is er een manier om overeenstemming te bereiken?

“Diversiteit is een norm in Europa en komt ook terug in discussies over vrijheid. Het gaat erom deze diversiteit op de meest productieve manier te beheren en te voorkomen dat ze afwijkt van gemeenschappelijke principes en waarden. Verschillende samenlevingen hebben verschillende geschiedenissen en geografieën, die bepalen hoe ze leven en zich voelen.

Een gemeenschappelijke noemer is mogelijk en noodzakelijk, maar vereist politieke wil, institutionele openheid en wederzijds begrip. Allereerst moet er een gemeenschappelijk basisbegrip zijn dat democratie meer is dan alleen meerderheidsbesluitvorming: het omvat ook de scheiding der machten, de bescherming van minderheden en mediavrijheid. Deze beginselen zijn wederzijdse verplichtingen die zijn vastgelegd in de EU-verdragen en worden niet opgelegd door externe actoren. Ze vertegenwoordigen onze belangrijkste standpunten en gemeenschappelijke basis, ook al verschilt de praktische uitvoering ervan van lidstaat tot lidstaat.

Wat betreft veiligheid is een gecoördineerde Europese aanpak nodig die rekening houdt met regionale dreigingsniveaus. Dit vereist meer coördinatie op het gebied van buitenlands en defensiebeleid, maar ook solidariteit bij het aangaan van verschillende uitdagingen, waaronder Russische militaire agressie en hybride dreigingen zoals desinformatie. Een mogelijke weg naar meer eenheid ligt in ‘gedifferentieerde integratie’: lidstaten die op bepaalde gebieden nauwer willen samenwerken, doen dat zonder andere lidstaten te dwingen mee te doen. Tegelijkertijd moeten gemeenschappelijke basiswaarden worden verdedigd, indien nodig met sanctiemechanismen.”

Europa wordt ook geconfronteerd met uitdagingen van binnenuit, te midden van toenemend anti-liberalisme en autoritarisme. In verschillende lidstaten zit extreemrechts in de regering, waardoor civiele vrijheden worden beperkt en de rechtsstaat wordt uitgehold. Een harde houding ten opzichte van immigratie is mainstream geworden. Kunnen we vandaag de dag nog steeds met zekerheid spreken van gemeenschappelijke Europese waarden?

“De basis van gemeenschappelijke Europese waarden als democratie, de rechtsstaat, mensenrechten en solidariteit is nu kwetsbaarder dan ooit. Het toenemende anti-liberalisme in delen van Europa, met name in landen als Hongarije, Slowakije en recentelijk ook Italië, stelt deze grondslagen openlijk ter discussie. Regeringen met autoritaire neigingen beperken de persvrijheid, controleren de rechterlijke macht en het onderwijs en propageren een nationalistisch begrip van democratie dat in strijd is met de fundamentele beginselen van de EU. Niettemin zijn de waarden zelf niet verdwenen; ze zijn diep geworteld in de EU-verdragen en in de Europese samenlevingen.

Het beleid van Europa is vaak niet naar onze zin. De Groenen hebben het niet voor het zeggen in de EU en Europese burgers hebben hun eigen standpunten. Democratie is een onderhandelingsproces, wat betekent dat we nooit al onze gewenste resultaten kunnen bereiken. Maar we kunnen wel naar onze idealen blijven streven. Onze rol als Groenen is dus om te vechten voor onze standpunten en visie. Het is echter ook onze verantwoordelijkheid om democratische resultaten te accepteren die voortkomen uit politieke strijd en compromissen, zolang deze de kernwaarden van de EU respecteren. We kunnen van mening verschillen over de modaliteiten van grenscontroles en immigratieprocedures, maar pushbacks en andere praktijken die het aanvragen van asiel onmogelijk maken vormen een rode lijn. Daarbij worden niet alleen groene waarden, maar ook mensenrechten geschonden.”

Een minder vriendschappelijke VS en een toenemend multipolaire wereldorde betekenen dat Europa nieuwe bondgenoten moet zoeken. Kan het de juiste balans vinden tussen waarden en pragmatisme, zonder zich op te werpen als een beschavingsmacht? Wat zijn de rode lijnen in de omgang met andere landen en leiders?

“In een wereld waarin de VS niet langer als een betrouwbare partner kunnen worden beschouwd, staat Europa voor de strategische uitdaging om nieuwe allianties te smeden, waaronder met landen die niet altijd dezelfde waarden delen. De sleutel ligt in het vinden van een slim evenwicht tussen een op waarden gericht buitenlands beleid en het pragmatisch behartigen van onze belangen. Ik ben altijd kritisch geweest over buitenlands beleid dat wordt bestempeld als ‘op waarden gebaseerd’ of ‘op belangen gebaseerd’. Buitenlands beleid moet ‘op verstand gebaseerd’ zijn. Het moet benaderingen die effectief, nuttig en duurzaam zijn, afstemmen en combineren.

Europa mag niet de fout maken om zich moreel superieur op te stellen of zichzelf te presenteren als een ‘beschavende macht’. Een dergelijke benadering komt over als belerend en leidt tot afwijzing, vooral in het Zuiden, waar de herinnering aan het kolonialisme nog vers is. Tegelijkertijd is het niet nodig om het pad van China en Rusland te volgen. Wij vormen een zelfbewuste en veilige ruimte voor vrijheid en democratie, geen corrupt autoritair regime. We hebben zo onze tekortkomingen, maar we zijn een democratische en welwillende internationale speler.

Als internationale macht moeten we samenwerken met anderen op het wereldtoneel. Maar we willen niet de medeplichtige zijn van dictators en mensenrechtenschenders, noch afhankelijk van hen zijn. We kunnen wel een dialoog voeren, ja, maar niet tegen elke prijs. Europa moet leren van zijn fouten uit het verleden, zoals de jarenlange afhankelijkheid van Russisch gas of de naïeve openstelling van zijn markt voor China. Dergelijke afhankelijkheden ondermijnen ons vermogen om politiek te handelen.

Duurzame partnerschappen zijn gebaseerd op wederkerigheid, respect en langetermijnbelangen, niet op kortetermijnopportunisme. Het is van cruciaal belang dat Europa een middenweg vindt: standvastig in zijn waarden, maar open voor dialoog; niet missionair, maar verantwoordelijk, als partner op ooghoogte.”

Moet de uitbreiding van de EU in deze onzekere tijden een prioriteit zijn?

“De uitbreiding van de EU is een strategische beslissing, vooral in onzekere tijden. Landen als Oekraïne, Moldavië en de Westelijke Balkanlanden verdienen een Europese toekomst, maar hun lidmaatschap is ook in ons strategisch belang. Iedereen die de Europese democratie wil versterken, moet ervoor zorgen dat ons continent stabieler, meer onderling verbonden en veerkrachtiger wordt, en uitbreiding is een belangrijk onderdeel van dat doel. Dit mag echter niet ten koste gaan van de democratie en de rechtsstaat. Integendeel, deze beginselen moeten worden versterkt, zowel binnen de EU als in de kandidaat-lidstaten. Daarom is het onze verantwoordelijkheid om deze doelstellingen tegelijkertijd te verwezenlijken: de EU-instellingen hervormen en ons openstellen voor nieuwe leden die onze waarden delen.”

Afgezien van de dreiging van een assertief Rusland voor hun deur, waarom is de toekomst van Oekraïne zo belangrijk voor Europeanen?

“Vandaag de dag is Oekraïne een symbool van de Europese gedachte. Sinds de Maidan-opstand in 2013/14 [pro-Europese protesten in Kyiv die leidden tot de val van president Viktor Janoekovitsj in wat de ‘Revolutie van de Waardigheid’ werd genoemd] strijdt het land voor democratie, menselijke waardigheid en een leven in vrijheid, waarden die ook de basis vormen van de EU. De Russische agressieoorlog is niet alleen een oorlog tegen Oekraïne, maar een frontale aanval op het Europese vredesproject. Degenen die vandaag Oekraïne steunen, beschermen indirect ook de principes waarop ons eigen samenleven is gebaseerd.

Het Oekraïense maatschappelijk middenveld toont een indrukwekkende veerkracht. Het verdient onze solidariteit, niet alleen als slachtoffer van oorlog, maar ook als actief voorvechter van de Europese democratie. Het moet ook voor veel EU-lidstaten en hun burgers heel duidelijk zijn dat Oekraïne de enige barrière is tussen de imperiale ambities van Rusland en de Europese grenzen. Daarom is de heroïsche strijd van Oekraïne ook een strijd tegen een bedreiging voor de EU.”

In tegenstelling tot de meeste andere politieke krachten in Duitsland hebben de Groenen zich consequent verzet tegen autocratieën zoals China of het Rusland van Poetin. Waarom is dit het geval, en is het een sterkte of een zwakte als het gaat om het bereiken van consensus?

“De Groenen hebben altijd gepleit voor een holistisch buitenlands beleid dat gericht is op mensenrechten, democratie, feminisme en bescherming van minderheden. En aangezien we onze binnenlandse strijd altijd hebben beschouwd als onderdeel van een wereldwijde beweging, geven we prioriteit aan deze waarden in onze buitenlandpolitieke agenda. Terwijl andere partijen vaak alleen maar bezig waren met economische belangen op korte termijn, hebben wij gewaarschuwd voor totalitarisme, afhankelijkheid en illusies. Natuurlijk was dit niet altijd populair, maar achteraf gezien is het duidelijk dat vasthouden aan principes geen zwakte is, maar juist een noodzakelijke kracht. Vooral in tijden van wereldwijde systeemconflicten is een duidelijk standpunt tegen autoritaire machtspolitiek echt nodig.”

Groenen in Europa – en met name in Duitsland, na hun recente ervaringen in de regering – worden gezien als een partij van verboden en een vijand van vrijheid. Is deze framing terecht? En hoe kan de groene beweging deze negatieve associatie achter zich laten?

“Die reputatie is verdiend. Lange tijd hebben we regulering en beperking gepredikt als onze belangrijkste politieke instrumenten. Dit is al jaren niet meer het geval, maar het stereotype blijft hardnekkig bestaan en wordt graag gebruikt door onze politieke tegenstanders. De realiteit is dat de Groenen al lang voorbij het paternalisme zijn. Ons beleid draait om verantwoordelijkheid: ten opzichte van het milieu, de samenleving en toekomstige generaties.

Natuurlijk zijn er regels nodig om ecologische en sociale verandering te bereiken, en regels worden vaak geïnterpreteerd als beperkingen. Maar ons collectieve gedrag sturen is niet mogelijk met alleen verboden. Vrijheid is een integraal onderdeel van de groene visie en moet samengaan met verantwoordelijkheid. In moderne zin betekent vrijheid dat alle mensen gelijke kansen hebben en dat de natuurlijke grondslagen van het leven worden gewaarborgd om ook toekomstige vrijheden te garanderen. We moeten beter communiceren dat groen beleid niet gericht is tegen vrijheid, maar erop gericht is om het concept voorbij het tijdperk van fossiele brandstoffen te brengen en er een sociaal rechtvaardige, duurzame en op solidariteit gebaseerde invulling aan te geven.

De toekomst behoort niet toe aan een achterhaalde vrijheid die uitsluitend gebaseerd is op consumptie, maar aan een verantwoordelijke vrijheid. We moeten ervoor zorgen dat we onze gedeelde vrije ruimte niet te veel schade toebrengen. Uiteindelijk is een breed begrip van vrijheid geen beperking, maar vooruitgang.”

Dit interview verscheen eerder in de Green European Journal.