Eind augustus 2013 verschijnt het rapport Islamitisch financieren: een duurzaam alternatief? van onderzoekster Anne Marieke Schwencke. Ze stelt zich de volgende spannende vraag: Kan een islamitisch financieel stelsel bijdragen aan een sociale, ecologische en economisch duurzame samenleving? Wat volgt is een zoektocht die voert langs meerdere werelden: van de New York Stock Exchange op Wall Street, Islamic finance experts in Maleisië, de Wereld Bank, islamitische economen, shariageleerden, duurzaamheidsspecialisten en ethici en radicale geldstelselhervormers.  “Het voelt soms als Alice in Wonderland. Elke keer als je het denkt te begrijpen, blijkt het toch net weer anders te zijn”, verzucht de onderzoekster. Tegelijkertijd is dit nu juist wat het leuk maakt. “Met deze drievoudige focusbril op zie je opeens allerlei raakvlakken en dwarsverbanden die anders onzichtbaar blijven”.  Ze hoopt dat anderen de bal vanaf hier verder oppakken.

De studie is mogelijk gemaakt door het Kenniscentrum Religie en Ontwikkeling (Stichting Oikos).

Let’s Bank the Muslim Way?

Het is 2011. We zien een vrouw deelnemen aan een van de manifestaties van Occupy Wallstreet in London. Ze heeft een poster in handen: Let’s Bank the Muslim Way? De gevolgen van de financiële crisis beginnen zich in deze tijd in volle omvang af te tekenen en onder brede lagen van de bevolking bestond grote frustratie over de manier waarop de financiële sector was ontspoord. In London en New York ging men massaal de straat op.

De grote vraag was en is: als het bestaande financiële systeem niet meer werkt, hoe moet het dan wel? Debat over de vraag waarom het mis is gegaan, gaat naadloos over in vragen naar alternatieven: hoe dan wel? Daarbij worden ingrijpende voorstellen niet geschuwd. De spelregels moeten misschien wel radicaal anders.

De Britse actievoerder lijkt te suggereren dat ‘islamitisch bankieren’ (the Muslim Way) een oplossing kan bieden. Ze zet er wel een vraagteken bij: ze weet het kennelijk niet zeker. Ze roept alleen op om eens wat beter die kant op te kijken. Ze is de enige niet: van het Vaticaan, de Wereldbank en het IMF tot onze eigen Herman Wijffels zien we een vergelijkbare interesse in het islamitische bankieren en financieren. Dat maakt op z’n minst nieuwsgierig, want wat is islamitisch financieren eigenlijk? En waarom zou dat een interessant alternatief bieden voor het huidige financiële systeem? Wat zou het kunnen bijdragen?

In deze verkenning houden we ons bezig houden met deze vragen. We gaan nog een stapje verder door het islamitische systeem te benaderen vanuit het perspectief van ‘duurzaamheid’. We stellen onszelf de volgende vraag: Zou een op islamitische leest geschoeid financieel systeem een bijdrage kunnen leveren aan een sociale, ecologische en economisch duurzame samenleving? 

Wat is Islamitisch financieren?

De beantwoording van die vraag begint bij de vraag wat islamitisch financieren eigenlijk is. Het gaat niet om de financiële sector van moslimlanden, zoals vaak wordt gedacht. Ook in moslimlanden is ‘gewoon’ bankieren nog steeds de norm. Met de term ‘islamitisch financieren’ doelen we op een theoretisch systeem en een in de praktijk bestaande, snel groeiende nichesector. Beide zijn niet aan specifieke regio’s gebonden. Het systeem is geënt op een aantal fundamentele kernprincipes die ontleend zijn aan de Islam maar daar in feite los van staan. Het gaat om een stelsel waarin:

  • rente, speculatie en transacties met ondoorzichtige risico’s verboden zijn;
  • investeringen aan strakke ‘ethische’ voorwaarden gebonden zijn;
  • participatieve financieringsvormen en risicodeling de voorkeur hebben boven (rentedragende) schuldfinancieringen.

Dit systeem wordt inmiddels op meerdere plekken in de wereld op significante schaal toegepast. Het is een jonge, kleine en snel groeiende nichemarkt die al geruime tijd de aandacht trekt van gerenommeerde financiële instellingen, zoals de Wereldbank, het IMF en Standard & Poors. Sinds het ontstaan in de jaren ‘70 is deze niche aan een gestage opmars bezig. In 2012 stond er ongeveer één biljoen dollar aan sharia compliant kapitaal uit bij (islamitische) banken of fondsen. Ter vergelijking: sociale en duurzame investeringen zijn 13,6 biljoen dollar waard.

Nederland: interesse en expertise

Ervaringen uit de islamitische financiële wereld dringen maar mondjesmaat door in Nederland. Dat betekent niet dat er geen interesse bestaat. In 2011 besteedde VPRO Tegenlicht aandacht aan Allah, Vrouwen en de bank. In dat zelfde jaar vroeg ook Herman Wijffels van het Sustainable Finance Lab aandacht voor de lessen uit deze wereld, in het bijzonder de “participatieve constructies zoals die in het islamitische bankieren gebruikelijk zijn”. In juni 2013 kopte de Volkrant: ‘Banken kunnen leren van de Islam’.

Het ontbreekt in Nederland ook niet aan expertise. Integendeel: er blijkt een opvallend groot aantal Islamic Finance-experts werkzaam te zijn in dit land, onder andere bij banken en de Belastingdienst. Veel van deze experts waren actief betrokken bij een onderzoek naar de haalbaarheid van een islamitische halalhypotheek (2006-2008) en het toelaten van islamitische banken. Er is zelfs gesproken, mede door De Nederlandsche Bank en de AFM, over het opzetten van een Islamic Finance Expertise Centrum. Door de financiële crisis en de politieke situatie is dit centrum er niet gekomen.  

Wat opvalt is dat het vaak blijft bij de constatering dat het interessant zou zijn om het islamitische model eens nader te bestuderen. Het komt dan echter niet tot een concrete uitwerking of verdieping. Op dit moment ontmoeten duurzaamheidspecialisten en Islamic finance experts elkaar zelden. Ze bewegen zich in gescheiden circuits. Deze verkenning is ook een poging om deze werelden met elkaar te verbinden.

Islamitisch financieren als serieus alternatief?

Vóór de crisis schoof de conventionele sector de islamitische sector als irrelevant terzijde. Het idee dat er überhaupt een alternatief nodig was verwierp men: het ging toch immers jarenlang uitzonderlijk goed? Het algehele beeld is intussen wel veranderd. De structuur van de financiële industrie bevoordeelde roekeloosheid en kortetermijndenken, dat de impact op de economie en de maatschappij buiten beschouwing liet. De islamitische benadering stelt daar – in ieder geval in theorie – een financieel behoedzame of conservatieve en ethische benadering tegenover.

Sociaal verantwoord en islamitisch financieren zijn beide snel groeiende niches. Ze trekken nu nog twee verschillende doelgroepen aan. Het zijn echter “twee zijden van een medaille”, stelt een specialist in zowel islamitisch als duurzaam financieren. Hoe verhouden deze nichemarkten zich tot elkaar? De eerste tekenen van een toenadering zijn al zichtbaar. Dit blijkt bijvoorbeeld uit het feit dat er een Dow Jones Islamic Market Sustainability Index bestaat. Deze volgt de aandelenmarkt van sharia compliant én duurzame ondernemingen.     

Volgens diverse commentatoren uit de islamitische financiële wereld zou de financiële crisis niet hebben plaatsgevonden, als de wereld de principes van islamitisch bankieren en financieren had toegepast,. Aangezien de islamitische sector de kredietcrisis relatief goed leek doorgekomen. Enig triomfalisme ontbrak hier zeker niet; de conventionele sector, die de islamitische financiële sector weggezette als irrelevant, ging nu zelf hard onderuit. Dit terwijl de islamitische sector de kredietcrisis relatief goed leek te doorstaan.

Minder risico en rentedragende schuld, meer ‘equity finance’

Waarom zou islamitisch financieren veerkrachtiger en robuuster zijn? Velen wijzen op de positieve invloed van de islamitische restricties op speculatieve en ondoorzichtige transacties. Handel in complexe rentedragende schulden (derivaten en credit default swaps) is in het islamitische systeem uitgesloten.

Omdat islamitische financiële transacties asset backed (of asset based) moeten zijn, ontstaan er minder mogelijkheden om ‘schuld op schuld te laden’. Er zit dus ook op dit punt een ingebouwde rem op excessieve schuldcreatie. Het risico op bubbels – het los zingen van de financiële waarde van de reële waarde – wordt hiermee verminderd.

Een groot aantal theoretici pleit voor een sterkere nadruk op equity finance (financiering door kapitaalinjecties van derden in plaats van rentedragende leningen) en risicodeling. De enorme afhankelijkheid van rentedragende schulden is inherent instabiel, stellen zij, dus pleiten ze voor een volledig equity based systeem en uitfasering van alle rentedragende schuldproducten. Voor anderen gaat dat te ver.

Met equity finance alleen kom je er niet, je hebt altijd een deel schuldfinanciering nodig. Ook het ‘afschaffen’ van complexe financiële producten, zeker de derivaten, wordt door velen als onhaalbaar gezien: ze zijn juist nodig om risico’s af te dekken en zo de stabiliteit van het systeem te waarborgen.

Geldschepping, rente en fractional reserve banking

Rentevrije financiële modellen worden echter ook elders onderzocht en ontwikkeld. Het Nederlandse STRO en de Zweedse JAK-bank houden zich al jaren bezig met rentevrije alternatieven. Deze zijn onderdeel van een stroming die de fundamenten van het geldstelsel ter discussie stelt en verbindt met duurzaamheid. Ons geldstelsel is niet stabiel en ook in sociale en ecologische zin niet duurzaam, claimen zij.

Juist in deze kringen bestaat veel interesse in het ‘rentevrije’ islamitisch financieren. “Vandaag de dag herinnert alleen de Islam mensen er nog aan dat rente een probleem van rechtvaardigheid is, of als het ware zelf een onrechtvaardigheid is”, stelt Bernard Lietaer in zijn boek Geld en Duurzaamheid (2012). Het islamitische systeem is mogelijk het eerste en enige rentevrije systeem dat op grote schaal in de praktijk wordt toegepast.

De economen Sheng en Singh in het Financieele Dagblad wijzen ook op de invloed van fractional reserve banking en rente. “Dit systeem geeft financiële instellingen de macht om krediet (en dus geld) te creëren (en te vernietigen) vanuit het niets. Hiermee worden excessieve groei en krimp uitvergroot”. Islamitisch bankieren staat in theorie alleen 100% van full reserve banking toe, waardoor “krediet of geldcreatie vanuit het niets” niet mogelijk is. Islamitische commerciële banken volgen echter in de praktijk de standaarden uit de bancaire sector (Basel II en III) en houden net als de rest van de banken fractional reserves aan. Ook zij creëren dus geld.

Een vleugje groen

Ecologische duurzaamheid is veel minder in beeld bij de islamitische financiers. Het milieu is traditioneel gezien geen prominent islamitisch thema. Ook hier is echter een verschuiving waarneembaar, waarbij verschillende lijnen samenkomen. Ten eerste neemt de aandacht voor milieuproblematiek in moslimlanden toe, meestal uit bittere noodzaak. De toenemende waterschaarste, erosie en landdegradatie of ontbossing leiden tot sociale conflicten. In de Golfstaten anticipeert men ook op afnemende olieopbrengsten en zet men steeds meer in op duurzame energiebronnen.

Ten tweede ontwikkelt zich – deels onder de radar – een islamitische ecologische ethiek die duurzame ontwikkeling aanmoedigt. In diverse delen van de wereld wordt bijvoorbeeld gewerkt aan ‘islamitisch milieubeleid’ en ‘islamitisch milieurecht’, waarbij gezocht wordt naar richtlijnen op gebied van watermanagement, natuurbeheer en duurzame ontwikkeling.

Is hiermee sprake van een trend naar een meer sociale en groene islamitische financiële sector? Het is waarschijnlijk te vroeg om dat te zeggen. Verduurzaming is vooralsnog geen hot issue en andere trends wijzen een andere niet zondermeer sociale of groene kant op.

Vali Nasr biedt in zijn The Rise of Islamic Capitalism een interessante kijk op de ontwikkeling van een ‘islamitisch kapitalisme’. Hij constateert dat de sterk opkomende middenklasse hecht aan welvaart en daarnaast ook aan de islamitische identiteit en ziet van hieruit interessante mengvormen van kapitalisme en Islam ontstaan (‘blending of capitalism and Islam’). Handel en zaken zijn belangrijke pijlers van de Islam, stelt hij.

Om dit te illustreren, wijst hij op een uitspraak van de Profeet bij de ingang van de Turkse Blauwe moskee: “Een koopman is de geliefde van God”. Nasr constateert dat deze oproep om ‘zaken te gaan doen’ in deze tijd kennelijk in vruchtbare aarde valt: “Capitalism is alive and thriving in the Middle East”. Nasr vraagt zich af of “deze moslimzakenmannen … een kapitalistische revolutie zullen leiden, net als de protestantse burgers in Holland vier eeuwen geleden.” Hij verwijst hierbij naar Max Webers beroemde these die de Calvinistische en de kapitalistische ethiek met elkaar in verbinding bracht. Een intrigerende vraag voor Nederland.

De vraag is natuurlijk of deze islamitische kapitalistische revolutie samengaat met een duurzame revolutie. Nasr wijst er zelf al op dat deze kapitalistische revolutie een keerzijde heeft. Dubai is op geen enkele manier een normale samenleving: een kleine elite is schaamteloos rijk, buitenlandse arbeidskrachten worden even schaamteloos uitgebuit. Sociale rechtvaardigheid is hier ver te zoeken. Bij grote bouwkundige projecten speelt het milieu geen enkele rol. Tegelijkertijd zet een aantal ‘CEO Sheikhs’ ‘duurzame steden’ als Masdar City op de kaart en laat ‘groene’, met de zon meebewegende wolkenkrabbers bouwen. Megalomaan én groen.

Slotsom

We constateren dat er van affiniteit met duurzaamheidcriteria in de huidige praktijk van de islamitische financiële sector weinig te merken is. Ook in een participatief winstdeling- en investeringsmodel is duurzaamheid niet gegarandeerd. We signaleren echter een duidelijke trend naar een meer ethische invulling.

Deze is gericht op sociale en economische rechtvaardigheid. Waar dat begrepen wordt in termen van een grotere inkomensgelijkheid, een eerlijkere verdeling van welvaart en een meer mensgerichte ontwikkeling, is dat zonder meer verenigbaar met hervormers die pleiten voor een ‘sociale, ecologische en economische duurzame ontwikkeling’. Islamitische economische ontwikkeling en duurzame ontwikkeling vallen volgens sommigen zelfs samen. Dat is interessant, want beide denkrichtingen kunnen elkaar hierin vinden en elkaar mogelijk versterken. In beide modellen blijft het kapitalistisch basismodel intact, maar dan met een duidelijkere richting en helderdere grenzen.

Waar dit heen gaat, laat zich voorlopig moeilijk voorspellen. In deze verkenning hebben we aangegeven dat een aantal richtingaanwijzers in de World of Islamic Finance op ‘sociaal en groen’ staan. Of deze internationale beweging doorzet is vooralsnog een open vraag.

Dit artikel is een samenvatting van het rapport bewerkt door Socrates Schouten. Het hele rapport is te vinden op de website van Anne Marieke Schwencke en de website van Kenniscentrum Religie en Ontwikkeling.

Reageren op dit artikel? Stuur een korte reactie (<300 woorden) voor plaatsing onderaan dit artikel, of schrijf een eigen artikel of blog. Zie onze pagina 'meedoen' voor meer informatie.