Politiek is wereldwijd nogal veranderd de afgelopen decennia. In de jaren zeventig en tachtig ging het nog over visie, wereldbeelden en plannen voor het land, maar rond de eeuwwisseling verschoof de focus naar het beïnvloeden van de beeldvorming rondom een partij en de voorman of voorvrouw. Spindoctors en framing deden hun intrede. Een jaar of tien geleden kwam daar de zogenaamde feitenvrije politiek (oftewel liegen) overheen. Daarmee is de verschuiving definitief. Wie nu nog denkt dat politiek gaat over inhoud, is naïef. Primair wordt er gemikt op het manipuleren van emoties.

Gaslighting in de politiek

Binnen een-op-eenrelaties kennen we een aantal manieren van gaslighting. Liegen, ontkennen of het verdraaien van feiten, aanpraten van schuldgevoelens, de ander laten twijfelen aan zichzelf, geven van dubbele boodschappen en omkeren van daderschap en slachtofferschap. Dat zijn, zeker als het structureel voorkomt, ingrijpende manieren van emotioneel misbruik. In de politiek zijn de volgende vormen te onderscheiden: 

1. Voortdurend en schaamteloos liegen

Dit is al een aantal jaren gaande, zeker sinds het aantreden van Donald Trump als president van de VS. De Washington Post telde in 2018 vijftien leugens per dag uit zijn mond; het deerde hem niet. Deze tactiek werd daarop breed overgenomen door rechts. Onderzoek toont aan: rechtse politici liegen aanmerkelijk meer. Neem bijvoorbeeld de nareis-op-nareis-leugens van Dilan Yesilgöz. Of Kamervoorzitter Martin Bosma die claimde dat Hitler sociaaldemocraat was. En juist de meest schaamteloze en evidente onwaarheden worden niet meer weersproken. De tactiek hierachter is het bekende Flood the Zone with Shit: verspreid zoveel flagrante leugens dat het niet meer te doen is om alles te weerspreken. De burger weet niet wat te geloven en doet niet langer moeite om uit te zoeken wat waar is. 

2. De ander de schuld geven van alles

Hoewel links de afgelopen jaren nauwelijks in de regering gezeten heeft, krijgt ze toch de schuld van alle problemen. De wooncrisis bijvoorbeeld, terwijl het VVD-beleid was om duizenden woningen te verkopen aan buitenlandse investeerders die vervolgens de huren omhoog mochten gooien. De stikstofcrisis, een product van CDA en VVD, en nu ook de BBB, die het instrument blijkt van de agro-industrie. De asielcrisis natuurlijk, een creatie van de PVV. De armoedecrisis, de toeslagencrisis, de gascrisis: allemaal producten van het tijdperk-Rutte, maar zogenaamd de schuld van links.

3. De ander aan zijn eigen waarnemingen laten twijfelen

Rechts verwijt links al sinds de opkomst van Pim Fortuyn dat ze geen oog heeft voor de problemen van de multiculturele samenleving. Net zo lang is links bezig met soul searching. Moeten we de antimigratie-retoriek omarmen? Zijn we de arbeiders kwijtgeraakt? Moeten we minder op milieu zitten? De waarheid blijkt net even anders te liggen. Onderzoek toont aan dat het niet zo is dat burgers last hebben van migratie en politici dat aanvoelen en ter sprake brengen. Het zit juist precies andersom. Rechtse politici agenderen migratie op agressieve wijze als probleem, waarna die gedachte wordt overgenomen door kiezers. En kiezersonderzoek laat zien dat PvdA-kiezers helemaal niet ’massaal overlopen naar de PVV’, maar dat de PVV haar kiezers veelal bij de VVD en de groep niet-stemmers vandaan haalt. Maar vertel dit aan PVV-stemmers, die nooit van hun leven zelfs maar hebben overwogen om links te stemmen, en ze zullen zich onmiddellijk vereenzelvigen met de zogenaamde verraden PvdA-stemmer: vol overgave en slachtofferschap roepen dat zij verraden zijn door links. Dat is politieke manipulatie.

4. Dubbele boodschappen

‘Deugmensch’ is lang een van de belangrijkste verwijten geweest van rechts aan links. Daarbij kwamen de verwijten van dogmatisme, dat ‘niks meer mocht van links’ en dat ‘links je alles af wil pakken’. Het is een heel dubbel verwijt, want je kunt het goed gebruiken om links te kastijden om aan de strengste normen te voldoen, terwijl je dat zelf niet eens doet. Neem bijvoorbeeld de voortdurende druk van Wilders op burgemeester Halsema van Amsterdam om af te treden, vanwege ook maar het kleinste akkefietje. Wilders zelf piekert er natuurlijk niet over om af te treden om welke misstap dan ook. Zelfs het meest basale gelijkheidsbeginsel wordt door rechts schaamteloos geschonden: wie tegen asielzoekers demonstreert of de militie uithangt op ‘s lands snelwegen is een bezorgde burger, wie op de A12 gaat zitten voor klimaatprotest is een terrorist. 

5. Slachtofferschap als wapen

Misschien wel de belangrijkste gaslighting-truc van rechts is het voortdurend claimen van de slachtofferrol. De positie van slachtoffer, mits als zodanig erkend, is sociaal-psychologisch gezien een zeer invloedrijke. Rechts eigent zich deze steeds vaker toe, en beschuldigt bijvoorbeeld een veronderstelde ‘linkse elite’ ervan dat die bezig is met ‘omvolking’.

In haar boek Wronged, the weaponization of victimhood (2024) betoogt Lilie Chouliaraki dat er de afgelopen decennia een verschuiving heeft plaatsgevonden in wie slachtofferschap claimt en waarvoor. Waar vroeger links en emancipatiebewegingen slachtofferschap claimden ten behoeve van emancipatie van de gehele groep, zegt zij, gebeurt dat nu steeds vaker door rechtse en christelijke groepen, ten behoeve van de eigen machtspositie. Links, zelf ontstaan uit emancipatiebewegingen, gaat hier te makkelijk in mee. Daarom, aldus Chouliaraki, moet je je bij claims op slachtofferschap altijd een aantal vragen stellen. Wie bezit in deze context systemische vormen van macht? Wie heeft historisch gezien welke vormen van macht over wie uitgeoefend? Wie heeft de privileges en wie is juist kwetsbaar? Wiens pijn wordt door wie erkend en geadresseerd? Wiens pijn wordt juist niet erkend, wiens pijn blijft verzwegen? En waarom?

Dus nee, politiek gaat allang niet meer om de inhoud. Het gaat om het bespelen van emoties, waarbij het de bedoeling is dat links zich schuldig, minderwaardig en vooral machteloos voelt. Hoe gaan we daar als linkse partijen het beste mee om? 

Herstel

Als het gaat om herstellen van gaslighten, worden vaak vijf aspecten genoemd:

1. Erken de manipulatie: herken de tekenen van gaslighting en accepteer dat deze plaatsvindt.
2. Zoek steun bij vertrouwde vrienden, familieleden of professionals.
3. Leer weer vertrouwen op je eigen waarnemingen en reacties.
4. Leer duidelijke grenzen te stellen en assertief op te treden.
5. Vind jezelf terug: verbind je weer met wat jij belangrijk vindt in het leven. 

Deze aspecten van genezing van gaslighting in relaties kun je een-op-een vertalen naar herstel van politieke gaslighting.

De eerste stap, het erkennen dat je gemanipuleerd wordt, is de opening naar verder herstel. Het herkennen van tactieken die worden ingezet om jou te ondergraven zorgt ervoor dat ze minder grip op je hebben. Dit is natuurlijk ook van belang voor de linkse beweging. Het is noodzakelijk de leugens, de manipulatie, het slachtoffergedrag en het aanpraten van schuldgevoelens te herkennen. We trappen er niet meer in.

De tweede stap is het opbouwen van een ondersteunend netwerk. Voor links betekent dat het opbouwen van een beweging. Maar de belangrijkste functie daarvan is niet die van campagne-instrument, maar die van veilige ruimte. Een ruimte waarin we onze waarden van empathie en solidariteit kunnen leven en waarin we bevestiging en steun vinden. De demonstraties van de Rode Lijn dit voorjaar lieten zien hoe groot de steun was voor het stoppen van de Israëlische genocide in Gaza. Honderdduizend mensen kwamen opdagen en dat was een verrassing, want deze stemmen werden in de media totaal genegeerd. Maar het zal veel mensen gesteund hebben om te zien dat er zoveel mensen zijn die staan voor fatsoen, empathie en rechtvaardigheid. 

De derde stap: vertrouw op je eigen waarneming, vertrouw op je eigen gevoelens, op je eigen verstand. Wat we zien gebeuren, deugt niet. Er wórdt massaal gelogen en gemanipuleerd. En belangrijker: dat ís niet normaal. Timmermans wordt in de media duidelijk anders aangepakt dan Yesilgöz, Coenradie of Van der Plas. En er worden zichtbaar andere maatstaven gehanteerd voor klimaatdemonstranten dan voor rechtse milities die auto’s ’controleren’. 

Nummer vier is een logische: stel grenzen. Maar hier ligt ook een valkuil: blijf bij jezelf. Want we kunnen ons voortdurend woedend uitspreken, maar door ons alleen maar bezig te houden met het weerleggen van de leugens wordt steeds opnieuw datzelfde frame bevestigd. Daarom is het essentieel dat we in discussies vertrekken vanuit onze eigen idealen. Door te staan voor empathie en solidariteit kan iedereen een waardig bestaan hebben. Een duurzame omgang met onze aarde en alle wezens erop is simpelweg essentieel in een gezonde maatschappij.

De vijfde stap hangt daarmee samen: verbind je weer met wat voor jou belangrijk is in het leven. Immers, empathie en solidariteit zijn de belangrijkste waarden van links. Maar ze zijn ook onze achilleshiel. Het wordt ons steeds opnieuw aangepraat: als nette linkse mensen moeten we vriendelijk zijn tegen extreemrechts, ook al zijn het pestkoppen. De Amerikaanse feministe Mona Elthahawy is daar heel duidelijk in: “Of we nu worden aangespoord om beleefd te zijn tegenover racisten, beleefd tegenover het patriarchaat of gehoorzaam aan decorum wanneer we ons verzetten tegen een fascist, het doel is hetzelfde: de macht van de racist behouden, de macht van het patriarchaat behouden, de macht van het fascisme behouden.” Je hoeft niet beleefd te zijn; verzet is waarachtiger.

Verzet als vorm van liefde

Het is misschien wel het grootste misverstand over empathie: dat het alleen maar rozig en zacht zou zijn. Empathie betekent niet dat je altijd lief moet zijn voor de ander of steeds begrip moet tonen. Empathie betekent waarachtig aanwezig zijn. En aanwezig zijn doe je door je eigen emoties met betrekking tot het gedrag van de ander serieus te nemen. Eerlijke feedback geven is stukken liefdevoller dan alles met de mantel der liefde bedekken of zomaar accepteren. In de huidige politieke constellatie is verzet juist een vorm van liefde, zoals liefde (aldus feministische auteur bell hooks in haar boek All about Love, 2000) een vorm van verzet is. 

Het belangrijkste doel van rechtse gaslighting is om links te laten geloven dat het niet deugt en machteloos is tegenover een grote overmacht van rechts. Zoals Mona Elthahawy schrijft: “Het is in het belang van het regime om je te laten geloven dat je geen macht hebt. Het is in het belang van het regime om je te laten geloven dat macht alleen voor hen is – om tegen jou te gebruiken.” 

Tegenover machteloosheid staat echter niet macht, maar autonomie. Autonomie betekent dat je handelt vanuit je eigen drijfveren en principes, en je daarin niet laat sturen door je tegenstander. Autonomie zit ín je. “Maak daarom je geest te vrij om geketend te worden”, schrijft Elthahawy. Of, zoals een andere beroemde feministische schrijfster stelde, Ursula LeGuinn: “Je kunt de revolutie niet kopen. Je kunt de revolutie niet maken. Je kunt de revolutie alleen zijn. Ze zit in je geest, of ze is nergens.”