De kern van het boek van sociaal psycholoog Haidt, in 2012 verschenen onder de titel The Righteous Mind. Why good people are devided by politics and religion en nu voor het eerste in het Nederlands vertaald, is dat mensen er verschillende morele overwegingen (‘morele fundamenten’) op nahouden. Hij onderscheidt er zes:
- 1. Zorg: we moeten ervoor zorgen dat zo veel mogelijk mensen een gelukkig leven leiden.
- Eerlijkheid: we willen niet dat anderen valsspelen. De mate waarin iemand profiteert van samenwerking moet bijvoorbeeld evenredig zijn aan de tijd die diegene in de samenwerking heeft gestoken.
- Vrijheid: we willen niet gedomineerd worden door anderen.
- Loyaliteit: mensen moeten loyaal zijn aan hun groep. Bij Haidt gaat dit vaak over loyaliteit aan de VS.
- Autoriteit: hiërarchische verhoudingen zijn waardevol, een ‘mindere’ moet respect hebben voor een ‘meerdere’.
- Heiligheid: hierin staat de emotie van walging centraal. Sommige dingen zijn zodanig taboe (zoals incest) dat we er niet eens over na mogen denken.
Onderstaande laat zien hoe politieke partijen van links tot rechts gebruik kunnen maken van deze verschillende morele funderingen.
Haidt laat zien dat de manier waarop linkse en rechtse mensen (in de VS liberals en conservatives) moreel redeneren, sterk verschilt. Linkse burgers, en vooral linkse politici, baseren zich vooral op het zorgfundament en het eerlijkheids- en vrijheidsfundament. Ze willen bezit eerlijker verdelen, ervoor zorgen dat iedereen een goed leven kan leiden of dat mensen vrijer kunnen leven. Ze maken bijna geen gebruik van loyaliteit, autoriteit of heiligheid.
“ Door óók in te spelen op loyaliteit, autoriteit en heiligheid kunnen linkse politici meer mensen overtuigen ”
Rechtse politici en rechtse burgers kunnen uit meer vaten tappen, namelijk ook uit morele fundamenten als loyaliteit naar hun land, respect voor ouderen of een beroep op morele taboes. Om te begrijpen waarom mensen op rechtse partijen stemmen, moet links volgens Haidt begrijpen dat zij vanuit andere perspectieven redeneren.
De centrale les van Haidt voor linkse politici is dat als deze slechts gebruikmaken van de eerste drie morele funderingen, zij hun politieke vijver beperken en niet alle middelen benutten die voorhanden zijn om mensen te overtuigen. Door óók in te spelen op loyaliteit, autoriteit en heiligheid kunnen linkse politici meer mensen overtuigen.
Rechts blijft winnen
Dit is ook voor de Nederlandse politiek een relevante les. De linkse vijver slinkt gestaag. Het is duidelijk dat de samenleving er onder rechts beheer niet eerlijker of zorgzamer op is geworden: linkse partijen als GroenLinks en de PvdA tamboereren al jaren dat het oneerlijk is dat grote bedrijven geen belasting betalen en dat te veel mensen beneden een fatsoenlijk bestaansminimum vallen.
Veel kiezers zijn het met die partijen eens, maar links weet diezelfde kiezers niet te overtuigen. Rechts blijft verkiezingen winnen omdat zij mensen kan motiveren door bijvoorbeeld hun loyaliteit aan te spreken (‘trots op Nederland’). De tijd dat links kiezers wist te motiveren op basis van groepsloyaliteit (de solidariteit van de arbeidersklasse) lijkt een ver verleden.
Autoriteit
Het boek van Haidt heeft tegelijkertijd een aantal tekortkomingen. Haidt stelt dat het aanspreken van de juiste morele funderingen de manier is om mensen te overtuigen. Maar dit is niet voldoende: de argumenten waarmee de morele fundering wordt geladen, moeten ook aansluiten bij meer concrete overtuigingen van de betreffende kiezers.
Om ‘autoriteit’ aan te spreken, zal GroenLinks zich bijvoorbeeld beroepen op de autoriteit van de wetenschap. De SGP zal deze morele fundering laden (en kiezers trekken) met de autoriteit van God, terwijl de PVV respect van leerling voor leraar voorop zal stellen. Het hangt dus van de invulling af of een moreel fundament meer kiezers trekt.
Ook is de vraag of de voorgestelde zes morele funderingen wel volledig zijn. Zeker voor groene politiek is het perspectief van Haidt beperkt; de notie van duurzaamheid ontbreekt bijvoorbeeld. Je zou duurzaamheid met enige moeite kunnen koppelen aan zorg, eerlijkheid of heiligheid, maar echt oog voor de intrinsieke waarde van natuur lijkt hij bijvoorbeeld niet te hebben.
Tweepartijenstelsel
Een laatste vraag is of de Amerikaanse situatie direct vertaalbaar is in Nederland. Amerika heeft een tweepartijenstelsel waar Democraten en Republikeinen heel duidelijk links en rechts zijn. De Republikeinse partij is bijvoorbeeld een coalitie van nationalisten, christelijke conservatieven en economische libertariërs.
“ Realiseer je dat een kiezer van een andere partij anders over politieke vraagstukken nadenkt dan jij ”
Het lijkt me daarom niet onaannemelijk dat in Nederland met zijn meerpartijensysteem de patronen anders lopen.
Een mogelijkheid is dat partijen met name kiezers aanspreken die vanuit één morele fundering redeneren: dat de PVV specifiek mensen aanspreekt die vanuit groepsloyaliteit denken; de christelijke partijen mensen die vanuit heiligheid denken; en de VVD kiezers die vanuit vrijheid redeneren.
De centrale les van Haidt is echter voor iedereen die politiek bedrijft of volgt van belang: ga er niet vanuit dat een kiezer of lid van een andere partij op dezelfde manier over politieke vraagstukken nadenkt als jij. Voor een goed begrip van de ander en de kwaliteit van het politieke debat is het waardevol om je te verdiepen in elkaars denkwijze.
Het Rechtvaardigheidsgevoel
Jonathan Haidt. Uitgeverij Ten Have, 2021
Word abonnee
Dit artikel staat in het lentenummer van de Helling ?, jaar 2021. Altijd de nieuwste artikelen lezen? Word abonnee van het tijdschrift. Je ontvangt dan vier keer per jaar het tijdschrift per post. Of kies voor het online abonnement en lees de Helling digitaal.
De Helling draagt bij aan verdieping en politieke visievorming binnen GroenLinks. Met een abonnement steun je het werk van het tijdschrift en Wetenschappelijk Bureau GroenLinks.