Nederland en de Europese Unie moeten zich voorbereiden op een toekomst zonder economische groei. Onze productie en consumptie overschrijden de grenzen van de draagkracht van de aarde. Niet alleen klimaatverandering, maar ook de teloorgang van biodiversiteit, chemische vervuiling en de verstoring van de kringlopen van water, stikstof en fosfor maken de aarde tot een steeds minder gastvrije plek voor de mensheid en voor veel andere levensvormen. Het is onwaarschijnlijk dat economische groei ontkoppeld kan worden van ecologische schade, zo constateert onder meer onder het Europees Milieuagentschap. ‘Groene groei’ lijkt een illusie.
Een groene politiek die zich erop richt om planetaire grenzen te respecteren, waarbij ontwikkelingslanden ruimte krijgen om in de behoeften van hun inwoners te voorzien, moet er rekening mee houden dat de economie in rijke landen niet langer kan groeien. Stagnatie of krimp van het bbp kan zelfs een bewuste politieke keuze zijn, zo laat de degrowth-beweging zien. Deze beweging, die aan populariteit wint onder wetenschappers en activisten, wil overproductie en overconsumptie terugschroeven in een samenleving met minder ongelijkheid, meer gemeenschap en betere publieke voorzieningen: ‘Genoeg voor eenieder, overvloed voor ons samen’. Een afname van het bbp kan tenslotte ook het gevolg zijn van de ineenstorting van de natuurlijke systemen waarvan onze economie afhankelijk is, door bijvoorbeeld droogte of zeespiegelstijging. Ook in Europa, zo bleek afgelopen zomer, slaat klimaatverandering hard toe.
Het einde van de economische groei vraagt om een wervend politiek verhaal over een toekomst waarin we soberder consumeren, maar beter samenleven. Het vraagt ook om een aanpassing van de instituties die afhankelijk zijn van bbp-groei, van de kapitalistische markt tot het pensioenstelsel en de financiering van overheidsuitgaven. Veel van de publicaties van de degrowthers richten zich op het nieuwe narratief over het goede leven en op de institutionele veranderingen die eruit voortvloeien.
Democratie versus autocratie
Veel minder aandacht is er voor de geopolitieke gevolgen van het afscheid van de groei: kan een EU die als eerste het post-groeitijdperk betreedt toch een speler blijven (of worden) op het wereldtoneel? Kan zij zichzelf, haar bondgenoten, de democratie, de mensenrechten en een op regels gebaseerde internationale orde verdedigen tegen aanvallen door bijvoorbeeld Rusland of China? De transitie naar een samenleving zonder economische groei moet een democratische transitie zijn, en dat is verre van vanzelfsprekend in een tijd waarin autoritaire regimes hun democratische buren binnenvallen of bedreigen.
De macht van landen en allianties wordt in sterke mate bepaald door hun welvaart en door hun militaire vermogens. Uitgaven aan ontwikkelingssamenwerking en aan defensie, maar ook bijvoorbeeld de EU-begroting en het stemgewicht van landen binnen het Internationaal Monetair Fonds, zijn gekoppeld aan het bbp. Het belang van financiële en militaire slagkracht wordt geïllustreerd in Oekraïne. Dankzij miljardensteun van de Verenigde Staten, het Verenigd Koninkrijk en de EU, in de vorm van wapens en geld, weet het land zich staande te houden tegen de Russische agressor, die niet alleen de Oekraïense natie, maar ook de Europese veiligheidsorde wil vernietigen. Zo bezien maakt een post-groei-Europa zichzelf kwetsbaar.
Daartegenover staat dat de EU minder afhankelijk zou worden van de import van energie en grondstoffen. Dat kan Europa veerkrachtiger maken.
'Ontgroeien' biedt ook kansen om voorbij te komen aan het neokoloniale extractivisme dat de betrekkingen van Europa met het mondiale Zuiden belast. De normatieve soft power van de EU kan daardoor toenemen.
Grensoverschrijdend project
In het project Geopolitics of a post-growth Europe gaat de Green European Foundation met steun van Wetenschappelijk Bureau GroenLinks en zes andere groene denktanks uit België, Frankrijk, Spanje, het Verenigd Koninkrijk, Servië en Bulgarije de spanningen tussen degrowth/post-growth en geopolitiek onderzoeken. Het project beoogt een gesprek op gang te brengen tussen de critici van economische groei en progressieve denkers over buitenland- en veiligheidsbeleid, die nu nog vaak in gescheiden circuits opereren. De projectpartners zoeken naar oplossingen voorbij het naïeve antimilitarisme waarvan degrowthers nogal eens getuigen en het gemakzuchtige geloof in groene groei dat veel geopolitieke denkers belijden.
Door middel van interviews, discussiebijeenkomsten en webinars verzamelen de projectpartners ideeën die begin 2024 zullen worden gebundeld in een publicatie. Deze publicatie zal ook politieke actiepunten bevatten.
Wil je op de hoogte blijven van het project Geopolitics of a post-growth Europe? Meld je dan aan voor de nieuwsbrief van Wetenschappelijk Bureau GroenLinks. ?